ڕۆژی جیهانیی فەلسەفە، پیرۆز بێت:
نێگەتیڤ
لەپاش ساڵی 2002ـەوە یونسكۆ سێیەم پێنجشەمەی نۆڤەمبەری هەر ساڵێك دەكاتە ڕۆژی فەلسەفە.
فەلسەفە لە مانا بنەڕەتییەكەیدا چیدی وەك پێناسەیەكی سواو دەردەكەوێت كە گوایە دەكاتە خۆشویستنی دانایی(فیلۆ + سۆفی- love of wisdom). بەڵام ئەم پێناسەیە هێشتاش بەشی خۆی هەر ڕاستیی تیایە بەو مەرجەی نیگایەكی نوێی بخەینەوە سەر. ئەمڕۆ دانایی بەو مانا كلاسیكە برەوی نەماوە و تاڕادەیەك زانست و بەتایبەت زانستەس رووشتییەكان و زانیاریی ئای تی و سۆفتوێری جۆراوجۆر جێیان گرتووەتەوە. واتە ئەوەی وەك گوتار هەیە جۆرێكە لە خۆشویستنی زانینی زانستی نەك دانایی و جیكمەت. دانایی جۆرێك لە زانین بووە كە هەڵگری حیرەت و حەپەسان و شاگەشكەبوون بوو بەرامبەر بە بوون و جیهان. شتێك بوو بەتەواوی دەستت نەدەكەوت(وەك زانینی زانستی)، بەڵكو مەودایەك لەنێوان تۆ و ئەو داناییەدا دەمایەوە و دەبوو لەڕێگەی زانینی فەلسەفییەوە هەوڵی پێگەیشتنی بدەیت. ڕەنگە لێرەشەوە بێت یەكەم بەكارهێنانی وشەی فەلسەفە دەگێڕنەوە بۆ فیساگۆرس و لێی دەپرسن تۆ دانایت. ئەویش دەڵێت نەخێر دانا نیم، داناییم خۆشدەوێت و حەزم لە داناییە. واتە دانایی ئەو ئۆبێكتەی ئارەزوو بووە كە دەبوو بە پرۆسەیەكدا مامەڵەی لەگەڵ بكەیت و هەوڵی بەدەستهێنانی بدەیت- بەپێچەوانەی زانینی زانستییەوە كە زۆرجار لە پاكێجێكدا دەخرێتە بەردەم وەرگرەكانی و پرۆسەی ئارەزووكردنەكە هەڵدەوەشێنێتەوە. پرسیارە كلاسیكەكانی وەك پێش لەدایكبوونم لەكوێ بووم، گەرچی كەمێك ساویلكانە دەكەوێتەوە لەمڕۆدا، بەڵام هەر خەرمانەیەك لە حیكمەتی فەلسەفی دەوریداوە و مرۆڤیش وەك مرۆڤ كۆپیبكرێت ئەوا پێشتر(Before)ێك دەمێنێت كە زانست ناتوانێت وەڵامیبداتەوە: ئەم پێشترە هیچكوێ نیە، بەڵكو دۆخێكی تێڕامانە كە ناچێتە ژێر لابور و چاوی زانستییەوە.
فەلسەفە لە كلاسیكەوە تا ئێستا ناوەڕۆك و بەشەكانی خۆی گۆڕیوە بەڵام گشت و فۆرمەكەی هەر كاردەكات. بۆنمونە، لە پێناسەكەی ئەرستۆوە وەریگرین كە فەلسەفە حیرەت و حەپەسانە دەربارەی جیهان و هاوكات چێژێكی سەنگینە، ئەوا سەرباری هاتنی هەردوو قۆناغی سەدەكانی ناوەڕاست و مۆدێرنەش، فەلسەفە هەر خاڵی نیە لە حیرەت بەرامبەر بە جیهان: ئێمە سەرەنجام وەك مرۆڤ كێین و بەرەو كوێ دەڕۆين؟ ئەم كوێیە مەرج نیە ئەودیو(میتا...)بێت بەڵكو دەشێت سبەینێی مرۆڤ بێت. پێناسەكانی فەلسەفە زۆرن، فەیلەسوفێك بە گەڕان و ڕێكخستنی پرسی موتڵەق(the absolute)ـی دەزانێت و یەكێكی تر بە كایەی دۆزینەوەی پەیوەندیی نێوان هۆ و ئەنجامەكان(یەكەمیان هیگڵ بە نمونە و دووەمیشیان هۆبز). یەكێكی تر، بە ناسینی عەقڵانیی شتەكانی نێو جیهانی دەزانێت لەڕێگەی چەمك و كاتیگۆرییەكانەوە و ئەویتریش بەو شەڕە بەردەوامەی دەزانێت كە دەبێت دژی زەینێكی ئەفسونكراو بكرێت لەڕێگەی زمانەوە و نەهێڵرێت شیرازەیەكی تۆزنیشتوو وەرگرێت(كە دەكرێت لە كانتەوە بۆ ڤیتگنشتاین بەو جۆرە بێت). ماركسیش دەیوت جیاوازیی تیۆر(فەلسەفە) و واقیع لە جیاوازیی سێكس و دەسپەڕ(خەیاڵی سێكس) دەچێت. بەڵام بە قەولی ژیژەك تێگەیشتووین كە سێكسیش خۆی دەسپەڕێكە لەگەڵ هاوبەشێكی مادییدا. واتە واقیع شتێك نیە لە فەنتازیا و لە تیۆر خاڵیبكرێتەوە. ئەم میتافۆرەی ماركس، هێشتاش شتێك لەپێش ئەو بەعەمەلیكردنەوە پڕ بریقوباقەی فەلسەفەوەیە كە ئەمڕۆ بەناوی "بیركردنەوەی ڕەخنەیی"ـەوە دەیناسین. بیركردنەوەی ڕةخنەیی لەمڕۆدا چیتر ئەو بیركردنەوە ڕەخنەییەی ناو تیۆری ڕەخنەیی نیە كە لە قوتابخانەی فرانكفۆرتەوە پێی ئاشناین، بەڵكو ڕێك ئەو جەمسەرە پێچەوانەیەیە كە فرانكفۆرتییەكان و دەیان بیرمەندی تر دژی بوون- واتە مەسرەفكردنی فەلسەفە و سادەكردنەوەی بازاڕییانەی لەپێناوی بازاڕ و ئەستێرەكان و میدیا لووشدەرەكاندا.
سیاسییە كوردەكان زۆر كەیفیان بە فەلسەفە نایەت، چونكە ئەوانیش دابڕاو نین لە كەلتوری زارەكیی خێڵەكیی كوردی. فەلسەفە لای ئەم جیهانبینییە كوردییە قسەی زلە، ئەویش بێئاگا لەوەی كە هەر "قسەی زل"ە مرۆڤێكی نوێ بنیاتدەنێت. جگە لەوەش فەلسەفە هەر «قسەی زل» نیە، بەڵكو قسەی بچوكیشە: وردبوونەوە و دابەزینە بۆ بەش و جوزئیانی ناو واقیع، مامەڵەیە لەگەڵ وردە حەكایەتەكانی مێژووی مرۆڤیشدا. بۆ ئێمەی كۆمەڵگای كوردی، فەلسەفە گەر نرخێكی دووقاتی نەبێت ئەوا كەمتر نیە. چونكە تەنانەت پرسیارە سیاسییە نەتەوەییەكەی وەك ئەوەی كورد كێیە، خۆی دابڕاو نیە لە تۆنێكی فەلسەفی. ئەوەی ئێمە كێین و دەمانەوێت ببینە چی، خۆی پرسیارێكی فەلسەفییە و دەگەڕێتەوە بن چەمكێكی وەك شوناس(identity). پرسیاری شوناس، پرسیارە لەوەی من كێم و ئێمە كێین و دەمانەوێت ببینە چی و چۆنیش ناسنامەی خۆمان بەئاگاییەوە داڕێژین. تا ئێستا پتر ئاوڕدانەوە لە مێژووی كورد هەبووە نەك شوناسە فەلسەفییەكەی كورد. لەلایەكی تریشەوە، فەلسەفە هەر هی نێرەكان نیە(وەكچۆن ژاك دێرێدا ڕەخنەی لیدەگرێت و مێژووی فەلسەفە بە بەرەنجامی عەقڵێكی نێر دادەنێت)، بەڵكو ژنیش دەتوانێت و كەمێك بەشدارییشی هەبووە لەو مێژووەدا. گەر وتەكەی هیگڵ درووست بێت كە ژن بە جەستە بیردەكاتەوە نەك زەین، ئەوا جەستە خۆیشی ئەو كوتلە زەینییەیە كە ئەمڕۆ سیستەمە جیاجیاكان بۆ مەرامی كاڵایی و ئابوری و عەقیدەیی جیاجیا بە خراپترین شێوە بەكاریدەهێنن و جارێكی تر كاتی ئەوەیە جەستە بە جۆرێكی تر بیربكاتەوە. بەنیسبەت گەنجانیشەوە، فەلسەفە جۆرێك لە هیوای تیایە- هیوا بەوەی دونیا هەر ئەوە نیە كە خۆی مانیفێستكردووە بەڵكو بێشومار ئیمكانی تری ژیانكردن هەن. فرۆید بە جۆرێك لە توانجەوە دەیوت فەلسەفە لە كائینێك دەچێت گومانی زۆرە، تووشی پارانۆیا بووە: بەڵام هەر ئەم گومانەشە فەلسەفە خۆی ڕزگاردەكات و بەدگومانە لەو هێرشانەی دەكرێنە سەری گوایا كە فەلسەفە مردووە. فەلسەفە سرووشتیی زۆمبییەكی هەیە، نەمردووە، بەڵكو لەژێر دونیایەكی میكانیزەكراو و بەڕۆبۆتكراودا مردوویەكی هەمیشە زیندووە و بە پرسیارەكانی نەزمی باو دەشڵەژێنێت(هەتا گەر بێتو لە دۆخی بابەتی و ئۆبێكتیڤدا ئەم هێزە دەزگایی و كردەكییەی نەبێت).