A+    A-
(2,099) جار خوێندراوەتەوە

زستانی هیومانیزم و پرسی کۆتایی مرۆڤ لە وێرانەشاری تەکنۆلۆژیادا

 

 

 

 

 

"مرۆڤ داهێنراوێکی تازەیە، کە وردە وردە بەرەو مەرگ ملدەنێت"

میشێل فۆکۆ

 

 

 

نوسینى: وریا ئەحمەد

 

 

 

 

پەیامبەرانی دونیای تەکنۆلۆژیا

لە سیاقی کتێبی (لەبەکتریاوە بۆ باخ و بەپێچەوانەوە پەرەسەندنی زەینەکان)ی دانیال دێنیت(Daniel Dennett)دا، بەر جۆرە دەربڕینێکی ڕووشێنەر دەکەوین. گوزارەی "مرۆڤ ئالگۆریتمێکی بایۆکیمیایی ماوەبەسەرچووە"، دەشێت بریندارکەربێت. بەدێوێکی تردا، ئەم دەربڕینە بایۆلۆژییە هێمایە بۆ گریمانەی مەرگی مرۆڤ. یان ڕوونتر بدوێین، دەشێت هێمابێت بۆ ئەو گریمانە داتاییستیەی، کە باس لە نەمان و کاڵبوونەوەی ڕۆڵە مێژوویەکەی مرۆڤ دەکات. داتایستەکان و هەوادارانی ئینفۆتەکنەلۆژیی، بەتایبەت بیرمەندانی وەک ڕۆی کۆرزوێڵ(Ray Kurzweil) و جۆن گرای(John Gray)، بانگەشە بۆ ئەوە دەکەن، گوایە لەسایەی پرۆژەی "بەئینتەرنێتکردنی هەموو شتەکان_internet of all things" و لەحزووری ئالگۆریتمە هەمووشتزانەکاندا، ئەرک و بەرپرسیاریەتی مرۆڤ کۆتایی پێدێت. لێرەدا پرسیارەکە ئەوەیە، داخۆ لەڕووی مەعریفیەوە، ڕێیتێدەچێت ئەم دەربڕینە بایۆلۆژیە بە پرسی "مەرگی مرۆڤی مۆدێرن" لای میشێل فۆکۆ، بەراوردبکەین؟ ئاشکرایە ڕیشەی "مەرگی مرۆڤ" لای فۆکۆ، دەچێتەوە ناو تێزی "مەرگی خودا"ی نیچە. لەدیدی فۆکۆدا، مەرگی خودا لەلای نیچە، نەفیکردن و سڕینەوەی ئاسۆ میتافزیکیەکان دەگەیەنێت، لەقۆناغی دوای ئەمەشدا، مەرگی خودی مرۆڤ وەک سوبێکت دێت. واتە فۆکۆ لەوباوەڕەدابوو، ئەوە خودا نیە، کە دەمرێت، بەڵکو ئەوە سوبێکتی مۆدێرنەیە، کە لەپێگەی بکوژی خودادا، دەمرێت و کۆتایی پیدێت. کاتێک نیچە و فەیلوسوفانی پۆستمۆدێرنە، "مەرگی خودا" و "مەرگی مرۆڤ" وەک کۆنسێپت داخڵ بە فیکری خۆرئاوادەکەن، بەدوایدا خۆبەخۆ ڕۆڵە مێژوویەکەی سوبێکتی ئیرادەگەرای مۆدێرنیش نەفی دەکەن. بگرە مەرگی مرۆڤی مۆدێرن ڕادەگەیەنن و بۆ ئاواکردنی دونیای نوێ و ئافەراندنی مانای نوێ، چاو لە مرۆڤی مۆدێرن دەپۆشن. نیچە ئەم ئەرکە بە "مرۆڤی باڵا" دەبەخشێت. مرۆڤێک، کە مرۆڤبوونی بەمانا مۆدێرنەکە، تێپەڕاندووە. لەسیاقی ڕاڤە داروینیەکەشدا، کاتێک کەسانی وەک نیک بۆسترۆم(Nick Bosytrom) و یۆڤاڵ نوح هەراری لەمیانی کتێبی (ترانس هیومانیزم_transhumanism) و (هۆمۆدیۆس_homodeus)دا، گریمانەی هەلاهەلابوونی سوبێکت لەهەناوی تۆڕە مەجازیەکان باسدەکەن و پرسی توانەوەی تاکی ئازادی ئیرادەگەرا، لەچوارچێوەی تەکنۆلۆژیای نوێدا تاوتوێ دەکەن، خۆبەخۆ چاو لەوەدەپۆشن، کە بشێت لەئاواکردنی دونیای نوێ لەسەدەی بیستویەکدا، پشت بە مرۆڤی مۆدێرن ببەسترێت. بگرە گریمانەی کۆتایی پێهاتنی مرۆڤ وەک پرسێکی جدی دەوروژێنن و ئەرکی ڕاپەڕاندنی ئەرکە تازەکان لە دونیای نوێدا بە ئالگۆریتمە هەمووشتزانەکان و هۆمۆدیۆس(مرۆڤەخوا) دەسپێرن. هۆمۆدیۆس، بەشێوازی تەکنیکی و ئۆتۆماسیۆن، مرۆڤی ئاسایی تێپەڕاندووە و بۆ کاراکتەرێکی نوێ لە دونیای نوێدا گۆڕدراوە. لێرەدا دووبارە دەپرسینەوە، داخۆ لەڕووی مەعریفیەوە تا چەندێک ڕەوایە "مەرگی مرۆڤ" لەلای فەیلەسوفانی پۆستمۆدێرن، بە "کۆتایی مرۆڤ" لەلای بایۆلۆژیستەکان بەراوردبکەین؟ داخۆ دەشێت "مرۆڤی باڵا"ی نیچەیی، بە "هۆمۆدیۆس"ی نوح هەراری بەراوردبکرێت؟ تا چەندێک ڕەوایە، تێزی دژە_هیومانیزمی فۆکۆ_لاکانیی، بە چەمکی (ترانس هیومانیزم)ی نیک بۆسترۆم بەراوردبکرێت؟ نیچە و پۆستمۆدێرنیستەکان، پێشبینی مەرگی سوبێکتیڤیتە، یان بەواتایەکی تر پێشبینی مەرگی سوبێکتی مۆدێرنەیان کرد، بەجۆرێک ئەم مەرگە، کەوتنی هیومانیزم بەدوای خۆیدا دەهێنێت. کەوتنی هیومانیزمیش، بەواتای ئەوەی دڵی شارستانیەتی مۆدێرن لەلێدان دەکەوێت. هەموو ئەمانەش بەمانای ئاوابوونی دونیایەک دێت. بیرمەندانی ئەمڕۆ، بەتایبەت کەسانی وەک نوح هەراری و نیک بۆسترۆمیش، بەلەبەرچاوگرنتی ئەو ڕاستیەی، کە لەتاقیگەکانی بایۆتەکنیک و لەسایەی تەکنۆلۆژیای هۆشی دەستکرددا، پەردە لەسەر ماهیەتی مرۆڤ هەڵدەماڵدرێت و خاڵی کۆتایی بۆ ئەرکە میژوویەکەی مرۆڤ دادەنرێت، پێشبینی ئەوە دەکەن، کە لەدونیای ئایندەدا، چیتر مرۆڤ و ئاگایەکەی بە هیچ دەردێک ناخۆن. بەدوای ئەمەدا حەکایەتی هیومانیزم و مرۆڤباوەڕیی دەکەوێت و دەرئەنجام، کۆمەڵگای چینایەتی مۆدێرن هەرەس دەهێنێت و زەمینە بۆ سەرهەڵدانی کۆمەڵگای بونیادنراو لەسەر جیاوازی بایۆلۆژیی، دەڕەخسێت. تا چەندێک دەشێت لەنێوان ئەم دوو ڕاڤەیەی سەرەوە، ڕاڤەی پۆستمۆدێرنەکان بۆ ئاپۆکالیپۆسی مرۆڤ و ڕاڤەی بیرمەندە تازەکان بۆ قیامەتی مرۆڤ، بەراوردکاری ئەنجامبدەین؟

بەشێوازێکی تر بدوێین. کاتێک ماکینەی وزەی هەڵم و ماکینەی هایدرۆلیکیی، وەک گوڵی سەرسەبەتەی شۆڕشی تەکەنەلۆژیا دەرکەوتن، کاریگەری قوڵیان بەسەر تێڕوانینی مرۆڤ بۆ خۆی و بۆ دونیای دەوروبەری بەجێهێشت. ئەمە لەسەرەتاکانی شۆڕشی تەکنۆلۆژیا و لەماوەی سەدەی نۆزدەدا ڕوویدا. دەشێت پاشماوەکانی ئەم کاریگەرییە لەهەناوی چەمکەکانی دەروونشیکاریی فرۆیدیدا ببینرێت. فرۆید، لەسایەی ئەم کاریگەرییەدا، ڕاڤەیەکی هایدرۆلیکیانەی بۆ شێوازی کارکردی دەروون و زەینی مرۆیی کرد. ئەم ڕاڤەیەی فرۆید، تێروانینی مرۆڤی خۆرئاوایی بۆ خۆی و بۆ دونیا گۆڕی. لەدونیای ئەمڕۆدا، کە نزیکەی حەفتا ساڵ بەسەر داهێنانی کۆمپیوتەر لەسەر دەستی ئالان تۆرینگ(Alan Turing)، تێدەپەڕێت، دانیال دێنیت لەسەر شێوازی چۆنیەتیی کارکردی کۆمپیوتەر و موبایلی زیرەک، ڕاڤەی شێوازی کارکردی زەین و دەروونی مرۆڤ دەکات. لەهەردوو ئەم ڕاڤەکردنەدا، ڕۆڵی ئاگایی لەکەدار کراوە. بگرە دانیال دێنیت ئاگایی بە وەهم و وڕێنە پێناسەدەکات. جۆن گرای لەمەش زیاتر دەڕوات و لەو باوڕەدایە وەک چۆن نەڕەنەڕی ماکینەی فڕۆکەی "جێت_Jet"، هیچ ڕۆڵێک لە فڕینی فڕۆکەکەدا ناگێڕێت، ئاگایی مرۆڤیش بەهەمان شێوە، تەنها جۆرە ئالودەکرددنێکی دەنگییە و ئەوەی کارەکان ڕادەپەڕێنێت، تۆڕە دەمارەخانەییەکان و شەپۆلە ئەلیکترۆکیمیایەکانی نێوان ئەم تۆڕانەیە. هەم ڕاڤەکەی فرۆید و هەم ئەم ڕاڤە بایۆلۆژییەی دانیال دێنیت و جۆن گرای، غروری مرۆڤ لەکەدار دەکەن و بەرزەفڕیی سوبێکتی ئیرادەگەرای مۆدێرن دەڕووشێنن. ئەم ڕووشاندنە، مرۆڤ لەوە دەخات بوونەوەرێکی خاوەن ئاگایی پەتی بێت یان لەوەی دەخات بوونەوەرێک بێت، کە ڕەفتارەکانی بەتەنها بەرئەنجامی ئاگایی بن. بەڵکو زیاتر وەک جۆرە ئالگۆریتمێکی بایۆکیمیایی دەیخاتەڕوو. داخۆ ئەم تەفسیرە، رۆڵی لەوەدا گێڕا کە بانگەشە بۆ بەکۆتاهاتنی ڕۆڵە مێژوویەکەی مرۆڤی مۆدێرن بکرێت؟

 ئاخۆ دەشێت لەنێوان دەروونشیکاریی فرۆید و ڕاڤەی بایۆلۆژییانەی دانیال دێنیت بۆ کارکردی زەین و دەروون، بەراوردکاری بکەین؟ بێگومان لەسەر دەستی  لاکان، کە لەسایەی فێرکارییەکانی فرۆیدا قوتابخانەی دەروونشیکاریی، بۆ جۆرە ڕوانگەیەکی هەمەکیانە گۆڕی، سوبێکتی دیکارتی نەفیکرا. پرۆسەی لەدایکبوونی سوبێکت لەناو دەستگای فیکریی دیکارتدا، پرۆسەیەکی خۆسەر و دابڕاوە لەدونیای دەوروبەر. واتە مرۆڤ بەگەڕانەوە بۆ ناو خۆی، بە درووستکردنی پەیوەندی لەگەڵ قوڵایی وجودی خۆی، بەبێ ئەوەی نیازی بە هەبوون و ئامادەیی ئەوانیتر و کۆپەیوەندییەکان هەبێت، بەدۆخی خۆناسین دەگات و لە پنتێکی وجودی خۆیدا، خودی ڕاستەقینەی خۆی دەدۆزێتەوە. واتە سوبێکتی دیکارتی سەربەخۆ و یەکپارچەیە و لە سوبێکتەکانی تر دابڕاوە. لێ لاکان ئەم جۆرە سوبێکتەی نەفیکرد[1]. سوبێکت لەڕاڤەی دەروونشیکاریی لاکانیدا، لەناو قەڵەمڕەوی زماندا لەدایکدەبێت. قەڵەمڕەوی زمان، کۆپەیوەندیەکی هێمایی هەمەکییە و هەمووان تێیدا بەشدارن. خۆناسین، پرۆسەیەکە بەئامادەیی ئەوانیتر دەستەبەردەبێت. تاکی خۆسەر و تاقانە بوونی نییە. خودی نەگۆڕ و جێگیر لەئارادانییە. خود، حەکایەتێکە، ناجێگیر و بەردەوام لەدۆخی خۆگێڕانەوەدایە. سوبێکت هەمیشە وابەستەی ئەوانیترە و لەسیاقی کۆپەیوەندییەکاندا دەئافرێنرێت. ئێستا ئەم ڕاڤەیەی لاکان بە ڕاڤەی یۆڤاڵ نوح هەراری لەمەڕ پرسی "خود" و "سوبێکت"، بەراوردبکەن. نوح هەراری لەوتاری (کاتێک دەڵێین من، مەبەستمان چییە؟)، نەفیی ئەوە دەکات، کە مرۆڤ خاوەنی منێکی تاقانە و هەمەکی و خۆسەربێت، خودی نەگۆڕ و جێگیر، کە لەپنتێکی دەرووندا کەوتبێت و ئێمە لەڕێگەی تێڕامانەوە کەشفی بکەین، بوونی نییە. خود، جۆرە حەکایەتێکی وەهمییە و لەسیاقی زماندا دەئافرێنرێت. نوح هەراری دەڵێت، لەناخی هەریەک لەئێمەدا، دوو جۆر خود بوونی هەیە. ئەوانیش بریتیین لە خودی ئەزمونگەرا و خودی پاساوهێن. لەڕاستیدا دەشێت خودی پاساوهێن، بەخودی "حەکایەتڕێس"یش ناوببەین. خودی ئەزمونگەرا، ئەو خودەی ناوەوەی ئێمەیە، کە لەدەمی ئێستادا و چرکە بە چرکە بەر ڕووداو و پێشهاتەکان دەکەوێت، لێ فەرامۆشکارە و یادەوەريی نییە. ئەوەی ئەم چرکانە ئەنباردەکات و دواتر لەسیاقی هێما زمانێکاندا لەشێوازی حەکایەتێک دایدەڕێژێتەوە، خودی پاساوهێنی ناوەوەی ئێمەیە. خودی پاساوهێن، بەردەوام لەدۆخی حەکایەتڕێسان و بیانوداتاشین و پاساوهێنانەوەدایە. بەبەردەوامی لەدۆخی خۆ هاوتاکردن و خۆهاوشوناسکردن بەئەویتر و خۆگێڕانەوەدایە. ئەم خودە، هەموو ئەوەی لەڕێگەی ئاوێنەی زمان و هێما زمانیيەکان و وشەکانەوە وەریدەگرێت، هەموو ئەو دیمەن و کاراکتەرە فەنتازی و کۆمەڵایەتیانەی لەیادەوەریدا ئەنبارکراون، لێکدەدات و حەکایەتێکیان لێدروستدەکات و لەسیاقی ئەم حەکایەتەوە، "خود"ێک بۆ ئێمە دەئافەرێنێت. ئێمە لەوباوەڕەداین، ئەم "خودە"، کتومت خودی ئێمەیە. کەواتە لەدیدی نوح هەراریشدا، خود، بوونەوەرێکی تاقانە و نەگۆڕ نییە. بەڵکو شوناسێکی خزاو و ناجێگیرە و لەسیاقی کۆپەیوەنديیە گشتیيەکاندا بە خزمەتی دەگەین. نوح هەراری لەو باوەڕەدایە زانستی دەمارەخانەناسی، ڕاستيی ئەم بابەتەی سەلماندووە. ئەگەر "خودی ڕەسەن و تاقانە" وەهم بێت و ئەگەر "خود" حەکایەتێکی وەهمی بێت و من لەسیاقی کۆپەیوەنديیەکاندا پێی بگەم، کەواتە ئەوی دەم ڕێیتێدەچێت هێزەکانی دەرەوەی من، خودی من لە من باشتر بناسن. لەم دۆخەدا پرسی "خۆت بناسە"ی هیومانیزم بۆ قسەی پوچ دەگۆڕدرێت. لەوەها هەلومەرجێکدا، ئەگەر "خود"، ئەو تاکە بزمارە بێت، کە لەبری خودا، هیومانیزم مانای جیهان و بوونی پێدا هەڵدەواسێت، ئەوی دەم بزمارێکی وەها مۆلەق و ناجێگیر بە چ دەردێک دەخوات؟ داخۆ ئەمە بەمانای کەوتنی حەکایەتی هیومانیزم و مەرگی سوبێکتی ئیرادەگەرای دیکارتی نایەت؟ لێرەدا پرسیارەکە ئەوەیە، تا چەندێک دەشێت لەنێوان ڕاڤەی دەروونشکاریی لاکان بۆ پرسی "سوبێکت" و ڕاڤەی نوح هەراری بۆ پرسی "خود"، بەراوردکاری بکەین؟ چۆنچۆنی دەشێت ئەم دوو پرسە بە پرسی "مەرگی مرۆڤی مۆدێرن"ەوە پەیوەست بکەین؟

پرسی "مەرگی مرۆڤی مۆدێرن"، یان مەرگی سوبێکتی ئیرادەگەرای_ئۆدێسایی دیکارت، لەلای ژان بۆدریار، لەحزوری داتاییزم و تەکنۆلۆژیای نوێ و فەزای مەجازدا ڕوودەدات. تەکنیکاڵکردن و ئۆتۆماسیۆن، هارمۆنیای کۆپەیوەندیەکان تێکدەدەن و سیحر و جادووی شتەکان بەتاڵدەکەوەنەوە. تەکنۆلۆژیای نوێ و دیاردەیەکی وەکو (سایبەربانک_cyberbank)، ئاسۆی مەرگ دەسڕنەوە و قوتاربوونی مرۆڤ و پەڕینەوەی بەرەو دونیای نەمەریی ناو قەڵەمڕەویی میتافیزیکا، نەفی دەکەن. تۆڕە شاشەیەکان، مانای ڕووداو هەڵدەلوشن. سوبێکتی مۆدێرن بۆ ناو فەزای تۆڕئاسای مەجاز پەرتدەبێت و لەهەناوی ئەو فەزا شوشەبەندەدا، سنوری حەرەمی شەخسیی خۆی نەفی دەکات و بەهای تاکگەرایی لیبراڵ هەڵدەوەشێتەوە. لەوێدا، مرۆڤ لەبەردەم خوداوەند (بیگ داتا-bigdata)دا، بۆ وردەپۆینتێکی ناچیز دەگۆڕێت، کە بەردەوام لەدۆخی لەبەرخۆگرتنەوە و خۆ نواندنەوەدایە. جوڵەی ئەم وردە پۆینتە ئاماردەرانەی ناو فەزای مەجاز، کە سەردەمانێک مرۆڤ بوون، جوڵەیەکی هیستریی و شێواو و ناخودئاگاییانە دەبێت. ئەم وردە پۆینتانە، بۆ خودهاوشووناسکردن بەئەویتری نادیار، بۆ ئەوەی لەلایەن ئەژدیها هەسار سەر و هەزارچاوەکەی ناو فەزاکەوە ببنرێن، بەردەوام لەدۆخی پەچەکردار و خۆنمایشکردندادەبن. هەریەک لەم وردە پۆینتانە، کە فەزای تاککەسی خۆیان ژێرپێخستووە و سنوری حەرەمی شەخسی خۆیان هەڵتەکاندووە، لەئاست "خود"ی واقعیی خۆیاندا بۆستەمکارێک دەگۆڕدرێن. ئەم ڕووتبوونەوە مەترسیدارە، ئەم خۆشەفافکردنە تائاستی خۆ نەفیکردن، لەپێناو ئەوەدا ڕوودەدات، تاوەکو چاوی هەمووانێکی ون، ئەم وردەپۆینتە ببینێت. کۆی ئەم پێشهاتە، سەرجەم بەهاکانی لیبراڵیزم دەباتە ژێر پرسیارەوە و پرسی مافی ئازادی تاکەکەس پایەماڵدەکات و حەکایەتی مرۆڤباوەڕیی هیومانیزم پوچەڵدەکاتەوە. داخۆ ئەمە بوو مرۆڤ؟ ئەمە بوو ئەو کائینە تازەیەی کە وەک بکوژی خودا لەسەر سەکۆی مۆدێرنە دەرکەوت و بڕیاربوو دونیای نوێ بئافەرێنێت؟ ڕاستی ئەوەیە، ئەم ڕاڤەیەی بۆدریار، کتومت توانەوە و مەرگی مرۆڤی مۆدێرنە لەهەناوی فەزای مەجازدا. دەشێت ئەم ڕاڤەیەی بۆدریار، کە لەهەردوو کتێبی (چۆنە تا ئێستا هەموو شت ئاوا نەبووە) و (وەهمی کۆتایی)دا دەیخاتەڕوو، بە ڕاڤەی (قەفەسی شوشەیی)ی نیکۆلاس کار(Nicholas Carr)، بەراوردبکرێت. نیکۆلاس کاری نووسەری ئەمریکایی، کە یەکێکە لەڕەخنەگرە سەرسەختەکانی دیاردەی تەکنۆلۆژیای نوێ، لەمیانی کتێبی (قەفەسی شوشەیی_The Glass cage)دا، لەبارەی شەفافبوونی مەترسیداری مرۆڤ، لەهەناوی تۆڕە سمارتیەکاندا قسەدەکات. مرۆڤ لەناو قەفەسێکی شوشەیی بەریندا گیردەخوات. ڕوانینەکان بۆیەکتر بەناو هیچ بەربەستێکی نەریتیدا ناڕۆن و لە سیاقی هیچ جۆرە سانسۆرێکی ئاکاریدا پاڵفتەناکرێن. ئامادەیی مرۆڤ لەم قەفەسەدا، تەنها ئامادەییەکی مەجازییە و سنور و حەرەمی کەسیی لەنێوان هەڵگیراوە. هەمووان لەم قەفەسەدا بۆ پارچە ئاوێنەی تیشک پێدەرەوە گۆڕاون و شەپۆلی تیشکەکانی داتاوزانیاریەکانی ناو فەزاکە ئاڵوگۆڕپێدەکەن. دێوانەئاسا دەخوازن زۆرترین بڕی تیشک لەشەپۆلی داتاوزانیاری بەدەوروبەردا پەخشبکەنەوە، تاوەکو زۆرترین بڕی سەرنج بەلای خۆدا ڕابکێشن. لەوەها هەلومەرجێکدا، دەشێت ئەم قەتیسبوونەی مرۆڤ، لەناو فەزای شوشەیی مەجازدا، بەمەرگی گاڵتەجاڕانەی سوبێکتی مۆدێرن ئەژماربکەین و هاوکات، بەتوانەوەی مرۆڤ لەناو تۆڕی سۆپەر ئالگۆریتمە سمارتەکانی وەک فەیسبوک و تویتەر لەقەڵەمی بدەین. لەم دۆخەدا، ئەوە مرۆڤەکان نین، کۆی فەزاکە کۆنترۆڵ و ئاڕاستەدەکەن، بەڵکو ئەوە ئالگۆریتمە هەمووشتزانەکانن، کە چرکە بەچرکەی حزوری مرۆڤەکان لەناو فەزاکەدا ئەنباردەکەن و کۆی جوڵەکان کۆنترۆڵ و چاودێریدەکەن. وێڕای ئەمە، دەشێت ڕاڤەکەی بۆدریار بۆ پرسی "مەرگی سوبێکتی مۆدێرن"، بە ڕاڤەی ڕۆی کۆرزوێڵ لەمەڕ پرسی (کۆتایی مرۆڤ) بەراوردبکەین. ڕۆی کۆرزوێڵ، کاتێک باس لە پرۆسەی (بەئینتەرنێتکردنی هەموو شتەکان دەکات)، ئەوە دەڵێت، کە گوایە یەکانگیربوون نزیکە. لێ ئەم یەکانگیربوونە، هەمان (وەحدەتولوجود) یان هەمان یەکانگیربوونی عیرفانی و ئیشراقی نییە. بەڵکو یەکانگیربوونێکی ئەلیکترۆسمارتیانەیە و لەناو فەزای تۆڕە مەجازیەکاندا ڕوودەدات. لەم دۆخەدا، کاتێک ئالگۆریتمەکانی (بیگ داتا_bigdata)، لەڕێگەی وردە ئامێرە هەستەوەرەکانەوە دەستیان بەهەموو شوێنێک ڕادەگات و تای لەش، بڕی دوانەئۆکسیدی کاربۆن لەهەوادا، ئاماری تواشبوانی کۆرۆنا و شەکرەی ناو خوێن دەپێون، ئەوی دەم مرۆڤیش تەنها وەک شمەکێک، کە دەشێت پێوانەبکرێت و لەپاڵ شتەکانی تردا پۆلێن بکرێت، وێنادەکرێت. لەم دۆخەدا، کاتێک ئالگۆریتمە هەمووشتزانەکان، لەهەست و سۆز و ئەزمونی مرۆیی، وردتر و خێراتر دەجوڵێنەوە و بە زوویی لێشاوی داتاوزانیاریەکان ئاڵوگۆڕپێدەکەن، بەڕەسمی مرۆڤ ڕۆڵ و پێگەی خۆی لەدەستدەدات. کاتێک ئالگۆریتمە هەمووشتزانەکانی (بیگ داتا_bigdata) بەو دۆخە دەگەن، کە هەموو داتاوزانیاریەکان لەسەر تۆ بزانن، چیتر تەنها بەتۆ ناڵێن تۆ کێیت، بەڵکو ڕێوشوێنی ژیانیشت بۆ دەستنیشاندەکەن و بڕیاردەدەن کە ببیت بەچی! لەسەروبەندی شەڕی دەوڵەتی چین لەگەڵ ڤایرۆسی کۆرۆنادا، ئێمە بینەری ئەم بەسەرهاتەبووین. کەواتە لەحزووری (بیگ داتا_bigdata) و تەکنۆلۆژیای داتاوزانیاریدا، (سوبێکتی ئیرادەگەرای مۆدێرن) و بانگەشەی هیومانیزم بۆ تاقانەیی و ناوازەیی مرۆڤ، پوچەڵدەبنەوە. ئاخر لەوەها هەلومەرجێکدا، ئالگۆریتمەکان لەدەرەوەی ئێمە، خودی ئێمە باشتر دەناسنەوە و دەزانن چ جۆرە ڕێوشوێنێکی پێویستمان بۆ دەستنیشانبکەن. پێدەێت ئەمە یەکەمینجار بێت لە مێژووی نووسراو و نەنووسراودا، بوونەوەرێکی جیا لەمرۆڤ، ڕێوشوێن بۆ هەڵسوکەوتەکانی مرۆڤ دابنێت و لە مرۆڤ باشتر، پەی بە کرۆکی کێشەکان ببات. لەم دۆخەدا پرسی "خۆناسین" و سوبێکتیڤیتە، چی بەسەردێت؟ من چیتر ئەو بوونەوەرە ناوازە و بێوێنەیە نیم، کە لەقوڵایی وجودی خۆمدا، پرۆسەی خۆناسین ئەنجامبدەم، ئالگۆریتمەکانی (بیگ داتا_bigdata) خودی من لەمن باشتر دەناسنەوە و پێوانەی تەوژمە ئەلیکترۆکیمیاییەکانی نێوان تۆڕە دەمارەخانەیەکانی مێشکی من دەکەن، پلەی گەرمای لەشم دەپێون، لێدانی دڵم ئەندازەدەکەن، بڕی ئادەرنالینی دەردراو بۆ ناو سوڕی خوێنم پێدەزانن و لەم ڕێگەیەوە هەست و سۆزەکانی من دەناسنەوە. پێدەچێت لەبەر ئەم دۆخە جەهەنمیە بێت، کە نوح هەراری باوەڕی وایە ئێمە لەسەردەمی هاککردنی مرۆڤەکاندا دەژین.

لێگەڕێن ئەم بابەتە نەختێک زیاتر ڕوونبکەینەوە. جۆن گرای لە وتارێکدا، بەناونیشانی (ئەو بەهەشتانەی لە دۆزەخ ناخۆشتر دەرچوون)، پرسێکی جدی باسدەکات. بێگومان بەهەشتەکانی ناو وتارەکەی جۆن گرای، هێمان بۆ گریمانەی ئافەراندنی وێرانەشار و دیستۆپیا لەلایەن ئەهریمەنی تەکنۆلۆژیای تازەوە. جۆن گرای لەم وتارەدا دەپرسێت، داخۆ ڕێیتێدەچێت مرۆڤ بەیەکجاری بۆ ژمارەی (سفر و یەک) بگۆڕێت؟ ئایا ئەو ڕۆژە دادێت، کە مرۆڤایەتی لەبەرەهوتی ناکۆتای (سفر و یەک)ی دونیای کۆمپیوتەری و ئەلیکترۆسمارتدا بزرببێت؟ سیستەمی عەقڵی ناوەکی کۆمپیوتەر لەسەر بنەمای (سفر و یەک) هەڵدەسوڕێت. شاشە سمارتەکان و تەواوی ئاکتەکانی سەر ئەم شاشانە لەسەر هەمان بنەما کۆدڕێژکراون. دونیای ئەلیکترۆسمارت و فەزای مەجاز و شارستانیەتە فەنتازیەکەی ناو ئەم فەزایەش، لەسەر بنەمای ژمارەیی و کۆدەکان داڕێژراون. هەر ناوێک و هەر وێنەیەک، هەر بابەت و کەسێک لەهەناوی ئەم دونیایەدا، ڕستێک هێما و ژمارە و کۆدە. گرنگ نییە ئێمە لەسەر ڕووپەڕە شاشەیەکەی ئەم فەزایەدا، چی دەبینین و لەمسی چی دەکەین، ئەوەی گرنگە، ئەوەیە  سیستەمی جووت ژمارەیی هەناوی ئالگۆریتمەکان و کۆد و هێما ئەلیکترۆسمارتیەکان، کۆی جوڵە و ئاکت و دیمەنەکانی سەر ڕووپەڕی شاشەکان دەئافەرێنن. ئەم سیستەمە تەنها لەڕێگەی ئەم کۆد و ژمارانەوە ئێمە دەناسێت. وەک بڵێی لەپاش ئەوەی پێنج هەزارساڵ بەرلەئێستا، کاهینەکانی سۆمەر هێما بزماریەکانیان دا‌هێنا و لەم ڕێگەیەوە کۆمەڵگا و شار و شارستانەیەتی چینایەتیی موڵکداریان ئاواکرد، لەمڕۆدا ئەندازیاران و دیزاینەرانی سلیکۆن ڤۆلیی لەڕێگەی داهێنانی سۆفتوێر و هێما و کۆدی جووت ژمارەییەوە، فۆرمێکی تر لەشارستانیەتی بئافرێنن. ئەم فۆرمە لەئێستادا لەدۆخی سەرەتایی خۆیدایەتی. لێ ڕۆژگارێک دێت، کە بەتەواوی گەمارۆماندەدات. دانیال دێنیت، لەوباوڕەدایە، سیستەمی دەمارەخانەکانی مێشک و کاروکاردانەوە ئەلیکترۆکیمیایەکانی نێوان تۆڕە دەمارە خانەیەکانیش، هەر هاوتای سیستەمی ناوەکی کۆمپیوتەر کاردەکەن. ئەمە ڕاڤەی بایۆلۆژیای نوێیە بۆ مرۆڤ. زەین دەریایەکە لەهەناوی ملیاران دەمارەخانە و لێشاوی ئەلیکترۆکیمیایی نێوان ئەم دەمارەخانانەدا هەڵکەوتووە. ئاگایی تەنها بەرئەنجامی زنجیرەی کاروکاردانەوەی نێوان ئەم دەمارەخانانەیە و هیچی تر. کۆی ئەم سیستەمە لەدەرەوەی دەستتێوەردانی ئێمە، کارایە. تۆ هەرگیز ناتوانیت بەئیرادەی خۆت، بۆساتێکیش چالاکیی مێشک ڕابگریت، یان بۆ چەند چرکەیەکیش بووە، ناتوانیت ئەندێشە و خەیاڵەکانی ناو زەینت ڕابگریت. ڕاستی ئەوەیە، بەشی هەرە زۆری چالاکییە فیسۆلۆژیەکانی ئێمە، بەشێوازی خودکار و ئۆتۆمات ڕوودەدەن و ئێمە هیچ دەستتێوەردانێک لەمەدا ناکەین. دەەستگای زمان، لەدیدی بایۆلۆژیای نوێ و کەسانی وەک دانیال دێنیتدا، ئالگۆریتمێکی زەبەلاحە و لە هەزاران کۆد و هێما و جفرە پێکهاتووە. وشەکان، وێنەی ئەو دەنگەن کە مرۆڤ بۆ ناساندنی شتەکانی دەوروبەر دەریدەبڕێت. هەر وشەیەک، هێمایەکە و (داخڵ_ئینپوت)ی ئالگۆریتمی دەمارەخانەکانی بەشی چەپی مێشک دەبێت و لەوێدا بۆ زانیاری دەگۆڕێت. هەمیشە پرۆسەی خۆناسین و ئەویترناسین و دونیای دەوروبەرناسین، پرۆسەیەکە لەهەناوی ئالگۆریتمی زمان و کاروکاردانەوەکانی دەمارەخانەکانی مێشکدا ڕوودەدات. وەک چۆن کاتێک ئێمە، ئاکتێک بە کۆمپیوتەر دەدەین، خێرا کۆمپوتەر لەسەربنەمای ئەو ئاکتە، کاردانەوە دەنوێنێت، وشەکانیش لەدەرەوە و وەک هێما ڕەوانەی مێشک دەکرێن و تۆڕی دەمارەخانەکان ناچار بەنواندنی ئاکت دەکەن. کەواتە بەدیدی دانیال دێنیت، ئاگایی و خودئاگایی من وەهمن، ئەمانە تەنها لەهەناوی زماندا ڕوودەدەن. لەم جۆرە راڤەیدا، تاک، خودی راستەقینە، ئاگایی و خودئاگایی لەمرۆڤ داماڵدراون. دەشێت ئەم ڕاڤەیە لەئاستێکدا ڕاگرین و لەبەرانبەردا بۆ ڕاڤەی دەروونشیکاریانەی ژاک لاکان لەمەڕ پرسی زمان و قەڵەمڕەوی زمان بڕوانین. لاکان باوەڕی وایە هیچ شتێک لە سەرووی زمانەوە بوونی نییە. زمان پانتایی دال و مەدلولەکانە. لەزماندا مرۆڤ و سوبێکت و ئاگایی و خۆناسین ڕوودەدەن. زمان پانتاییەکی هاوبەش و هەمەکییە. لێرەدا دەمەوێت بڵێم لەهەردوو ڕاڤەکەدا، سوبێکتی دیکارتی، پرسی تاقانەیی و ناوازەیی مرۆڤ و ئیرادەی ئازاد، غیابن. هەرچەندێک کەلتوری مۆدێرن، بانگەشە بۆ ئیرادەی ئازادی مرۆڤ بکات، هەرچەندێک هیومانیزم مرۆڤ وەک تاکێکی ناوازە، کە سەنتەری مانا و دەسەڵاتە، وێنابکات، لەسیاقی ئەو ڕاڤەیەی سەرەوەدا ،مرۆڤ ئەو ئەستوورە دەگمەنە نییە، کە بە خەرمانەیەکی جادوویی دەورەدرابێت. زمان، شار، کۆمەڵگا، کۆپەیوەندیەکان، ئایدۆلۆژیا، نەریت و پانتاییە ڕەمزیەکان و زەینی ئێمە، هەموویان ڕستێک ئالگۆریتمن و ئێمە لەهەناوی ئەم ئالگۆریتمانەدا، لە ئیرادەی ئازاد داماڵدراوین و لەسیاقی فەزایەکی گشتیدا و لەهەناوی قەڵەمڕەوی زماندا، خۆمان و ئەویتر دەناسین. لەم دۆخەدا هیچ دەنگێک، هیچ هزرێک، هیچ وشە و ئایدیایەک، کە بەتەنها هی خودی راستەقینەی من بن، بوونیان نییە. ئاخر "خود"یش وەهمێکە و بەشیوازی ڕۆژانە، من لەڕێگەی زمان و لەحزوری ئەوانیتر و لەتەرازوی یاسای ددانپێدانانمدا، ڕیوایەتی دەکەم.

ئەم ڕاڤەیە، سەرەتایەکە بۆ ئەو زریانە مەترسیدارەی، کە لەئایندەدا بایۆتەکینیک و ئینفۆتەکنیک سەرپێیدەخەن. ئەم دوو زانستە، لەپاڵ ڕاڤەی دەروونشیکاریی_هایدرۆلیکیی فرۆیدیدا، سندوقی ڕەشی مرۆڤیان کردووەتەوە و لەهەناوی ئەو سندوقەدا، هیچ شتێکی ئاسمانی و میتافیزیکی بەدی ناکرێت. بە وتەی سلاڤۆی ژیژەک، لەوێدا تەنها پاتاڵیەک بوونی هەیە. بەوتەی نیک بۆسترۆمیش، لەوێدا تەنها ملیاران خانە و جووت شریتی (DNA) دۆزرانەوە. ئەمە بەمانا بۆدریارییەکەی، تا ئەو پەڕی هەموو ئیمکانەکانی مرۆڤبوون ڕۆیشتنە. بەتاڵکردنەوەی مرۆڤە لەهەموو جۆرە جادوویەک. لێرەدایە، کە مرۆڤی مۆدێرن بەکۆتا دەگات و هەموو ئیمکانەکانی خۆی بەتاڵدەکاتەوە و بەکۆمەکی تەکنۆلۆژیا تەنها خۆی دووبارەدەکاتەوە و تا ناکۆتا لەبەرخۆی دەگرێتەوە.

حزووری تەکنۆلۆژیای نوێ، دەشێت لەهەناوی خۆیدا هێندەی تیزی دژەهیومانیزمیی فۆکۆ_لاکانیی، مەترسی بۆسەر هیومانیزم، سوبێکتی مۆدێرن و لیبراڵیزم هەڵگرتبێت. بۆیەش نوح هەراری دەڵێت، ئەمجارە هیومانیزم و حەکایەتی تاکگەرایی، لەناو تاقیگە زانستیەکانەوە لێیاندەدرێت. سەربار، حزووری ئەم تەکنۆلۆژیایە، دیدگای مرۆڤ بۆخۆی و بۆ جیهان دووچاری بارگۆڕانی ڕیشەیی دەکاتەوە. بۆیە دەشێت بەمانا هایدگەریەکەی، بڵێین تەکنۆلۆژیای نوێ، سرووشتێکی دەستدرێژیکاری بۆسەر ماهیەتی مرۆڤ هەیە. لێرەدا سەرنجتان بۆ ئەو وتارەی مارتین هایدگەر رادەکێشم، کە لەمەڕ پرسی تەکنۆلۆژیای نوێ نووسی. لەسیاقی ئەم وتارەیدا، مارتین هایدگەر ڕوونکردنەوەیەکی فەلسەفیی چڕ و پوخت لەسەر ماهییەتی ڕاستینی تەکنۆلۆژیای نوێ بەدەستەوەدەدات. هایدگەر سەرەتای وتارەکەی بەپرسیارکردن دەستپێدەکات. مەگەر ئەرکی فەلسەفە هەر ئەمە نییە؟ نابێت دیاردەی تەکنۆلۆژیای نوێ، بە بێ هیچ پرسیارێک تێپەڕببێت. ئەم دیاردەیە، شتێک نییە لەوێدا دەرکەوتبێت و بەسانایی لەپاڵیدا بژین. حەقیقەتێک نییە دەمێک بێت بەتەنیشتمانەوە بووبێت و ئێستا پەردەمان لەسەری هەڵدابێتەوە. تەکنۆلۆژیای نوێ دیاردەیەکی سەیر و سەمەرە و ئاسۆکانی ئایندەی داگیرکردووە.  هایدگەر، سەرەتا بۆ بەچنگ خستی وەڵام، پەنا بۆ هەردوو چەمکی "تەخنە" و "پۆیسیس"ی یۆنانی کۆن دەبات. بەڵام ئەم دوو چەمکە لەدیدی هایدگەردا، ناتوانن بۆ ڕوونکردنەوەی ماهییەتی ڕاستینی تەکنۆلۆژیای نوێ، کۆمەکمان بکەن. ئاخر ئەم دوو چەمکە کلاسیکییەی ناو فیکری یۆنان، بەدەوری مانایەکی تردا هەڵدەسوڕێن. ئافەڕاندنی ئامرازێک، هێنانە بوونی شتێک، کە لەوێدا دایدەنێین و دواتر بۆ مەبەستێک بەکاریدەهێنین و ئەم بەکارهێنانەی، ئامانج و مانای ئەو ئامرازە یان ئەو شتە ڕووندەکاتەوە، یاخۆ پەردەلادان لەسەر حەقیقەتی شتێک یان دیاردەیەک، کە لەنیهاندا ماوەتەوە و بەم پەردەلەسەرلادانە، بۆناو دونیای دیاردەکان پەلکێشی دەکەین. هەردوو چەمکە یۆنانیەکە، پەیوەندیان بەم ئافەڕاندن و پەردەلەسەرلادانەوە هەیە و ناکرێت ماهییەتی تەکنۆلۆژیای نوێیان پێ بخوێنرێتەوە. ئاخر تەکنۆلۆژیای نوێ دیاردە یان شتێک نییە، کە ئێمە ئافەراندبێتمان و لەڕێگەی کۆنترۆڵکردن و بەکارهێنانیەوە مانا و ئامانجەکەی دیاریبکەین. بۆ نموونە دیاردەیەکی وەک موبایلی زیرەک و تۆڕە مەجازییەکان لەبەرچاوبگرن. دانیال دێنیت دەپرسێت، ئایا مرۆڤ کاتێک پەنجە لەسەر شاشە زیرەکەکەی ئەم ئامێرانە دەبزوێنێت، کۆنترۆڵیاندەکات یان کۆنترۆڵدەکرێت؟ بەکاریاندەهێنێت یان بەکاردەهێنرێت؟ نوح هەراریش بە ئایرۆنێتییەکەوە دەپرسێت: ئەوە زۆمبییە سەرشۆڕەکانی سەر موبایلی زیرەکن، کە ئەو ئامێرە کۆنترۆڵدەکەن، یان ئەوە ئامێرەکەیە کۆنترۆڵی کردوون؟ هایدگەر، باوەڕیوایە تەکنۆلۆژیای نوێ، نە "ئامراز" و نە "چالاکی"ی مرۆییشە. لێرەوە هەردوو چەمکی "ئامراز" و "چالاکی مرۆیی" بۆ خوێندندەوەی دیاردەی تەکنۆلۆژیای نوێ ڕەتدەکاتەوە. هەڵبەت هایدگەر ئەوەش دەڵێت، کە پێناسەکردنی تەکنۆلۆژیای نوێ وەک ئامراز و وەک چالاکییەکی مرۆیی، کارێکی ڕاست و دروستە، لێ ئەم پێناسەیە ناتوانێت حەقیقەت و ماهییەتی تەکنۆلۆژیامان بۆ ڕوونبکاتەوە. ئاخر تەکنۆلۆژیای نوێ، دیاردەیەک نییە ئێمە ئامانج و ماناکەی دەستنیشان بکەین. بوونێک نییە ئێمە کۆنترۆڵ و ئاڕاستەی بکەین. ئامادەییەک نییە لێرەدا بەبێ هیچ چالاکییەک دانرابێت و چاوەڕێی مرۆڤ بکات بەگەڕی بخات. کەواتە زات و ماهییەتی تەکنۆلۆژیای نوێ چییە؟

مارتین هایدگەر، بۆ ڕوونکردنەوەی ئەم ماهییەت و زاتە، چەمکی "گشتێڵ_Gestell"ی ئەڵمانیی بەکاردەهێنێت. گشتێڵ بەمانای لەقاڵبدان و چوارچێوەپێبەخشین و پۆلێنبەندکردن و کۆنترۆڵکردن دێت. ئایا تەکنۆلۆژیای نوێ، لەقاڵبدەر و چوارچێوەپێدەر و پۆلێنکار و کۆنترۆڵکەرە؟ تەکنۆلۆژیای نوێ چی لەقاڵبدەدات؟ چوارچێوە بە چی دەبەخشێت و چی کۆنترۆڵ و ئاڕاستەدەکات و چی شتێک بۆناو دونیای پۆلێنکاری پەلکێشدەکات؟ بەپشت بەستن بە چەمکی گشتێڵ، هایدگەر دەبێژێت کە تەکنۆلۆژیای نوێ چوارچێوەپێدەر و لەقاڵبدەرە و ئامادەییەکی ڕوشێنەر و دەستدرێژیکاری بۆسەر سرووشت و مرۆڤایەتی هەیە. کەواتە تەکنۆلۆژیای نوێ دیاردەیەکی ڕوشێنەر، دەستدرێژیکار، چوارچێوەپێدەر و کۆنترۆكەرە و دونیای شتەکان پۆلێندەکات و دەستکاری ماهییەتی شتەکان و دیاردەکانی تر دەکات. تەکنۆلۆژیای نوێ، لەڕوانگەی مارتن هایدگەرەوە، هەم سرووشت کۆنترۆڵدەکات، هەم بوونەکانی ناو سرووشت بۆ کاڵایەک، کە بشێت مەسرەفبکرێن، دەگۆڕێت. لەسایەی ئامادەیی تەکنۆلۆژیای نوێدا، ڕووبارەکان کۆنترۆڵ و ئاڕاستەدەکرێن و لەچوارچێوەی سەرچاوەی بەرهەمهێنانی وزەی کارەبادا پۆلێنبەندی دەکرێن. دارستان و درەختەکان لە حزووری تەکنۆلۆژیای نوێدا، چیتر دیاردەیەکی سرووشتیی پەتی نین، بەڵکو لەماهییەتی خۆیان ڕووتدەکرێنەوە و بۆ کاڵایەکی شیاوی سەرفکردن دەگۆڕدرێن. دەشێت دارستانەکان لەچاویلکەی تەکنۆلۆژیای نوێدا، کاغەز و تەختە و لاستیک و کورسی و مێزی گریمانەیی بن. هەوا، ئاو، ئاگر، خەڵوز و تەنانەت زەوی و هەسارەکانی تریش، لە حزووری تەکنۆلۆژیادا، سەرچاوەی وزەن و دەشێت بەکاربهێنرێن. کەواتە گێتی لە حزوری تەکنۆلۆژیادا، ماهییەتی خۆی لەدەستدەدات و بۆ وزەی شیاوی سەرفکردن دەگۆڕێت. تەکنۆلۆژیای نانۆ و ئەندازیاری جینات، کۆد و داتاوزانیارییەکانی ناو جیناتی مرۆڤ، وەک سەرچاوەی وزە و سەرچاوەی زانیاری مامەڵەدەکەن! نوح هەراری کە دەپرسێت، داخۆ مرۆڤ بەو دەسەڵاتە خوداییەی زانستی بایۆتەکنیک و ئینفۆتەکنیک بۆی دەستبەردەکەن، چیی دەکات؟ لەدرێژەی وەڵامەکەیدا، دەڵێت لەسەدەی بیستویەکدا، جەستە و ئەندامە ئۆرگانییەکانی جەستە و تواناکانی مێشک، وەک کاڵا کڕینوفرۆشتنیان پێوە دەکرێت! تەکنۆلۆژیای نوێ تەنها لەم سنورەدا ناوەستێت، بەڵکو دەستکارییەکی گەورەی پەیوەندییەکانی مرۆڤ بەخۆی و بەجیهانەوە دەکات. کۆی پەیوەندییەکان تەکنیکاڵ و ئۆتۆمات دەکاتەوە. کەواتە دەشێت تەکنۆلۆژیای نوێ بەمانا هایدگەرییەکەی، مرۆڤیش بۆ کاڵایەکی شیاوی سەرفکردن و فڕێدان بگۆڕێت.  

لەدونیای ئەمڕۆدا گرنگە ئاگامان لە سەرنج و بۆچوونەکانی بیرمەندانی وەک نیک بۆسترۆم، ڕۆی کۆرزوێڵ، یۆڤاڵ نوح هەراری، جارید دایمۆن(Jared Diamond)، دانیال دێنیت، ڕیچارد داوکینز(Rechad Dawkins)، نیکۆلاس کار، ماکس تگمارگ(Max Tegmark) و جۆن گرای هەبێت. هەرچەندێک زۆرینەی ئەمانە بە پایەمبەرێتی کردن بۆ دونیای تەکنۆلۆژیا، تۆمەتبارکراون و ڕەخنەگرانیان، تۆمەتی فاڵگرەوەیان داونتەپاڵ. هەرچەندێک زۆرینەی ئەمانە، هەوڵدەدەن لەسیاقی تیۆرەی پەرەسەندندا، بەجۆرێک ڕاڤەی دەرکەوتن و پەرەسەندنی مرۆڤی تایپی هۆمۆسایپیانس بکەن، کە خوێنەر لەو سەرەوە وا تێدەگات تاکە ئامانجی پەرەسەندن لەخوڵقاندنی مرۆڤی تایپی هۆمۆسایپیانس، ئەوەبووە بە دونیای تەکنۆلۆژیای نوێی بگەیەنێت. وەک بڵێی کۆی پرۆسەی پەرەسەندن بەدەوری مێشکی مرۆڤدا هەڵسوڕابێت و ئێستا بەکۆمەکی تەکنۆلۆژیای نوێ، مێشک بتوانێت زیرەکی و هۆشمەندی خۆی بۆ سەر ئالگۆریتمەکان دابەزێنێت و لێرەوە بەشێوازی تەکنیکاڵ، چوارچێوەکانی ژیانی ئۆرگانیکی ببەزێنێت و لەناو قەڵەمڕەوی دونیا بەرینەکەی مەجاز و سایبەریکدا، بەئەبەدیەتی تەکنەلۆژی شادببێت. ڕاستە، دەشێت بەشێک لەڕەخنەکان، لە هەندێک لەم بیرمەندانە لەجێگەی خۆیدابن. دەشێت هەندێکیان وەک پەیامبەری زانست و هەندێکیشیان وەک بانگەشەکاری قەشەنومای دونیای تەکنۆلۆژیا ڕەفتاربکەن. دەشێت لەسیاقی نووسینی هەندێکی دیکەشیاندا، جۆرە فاڵگرتنەوەیەک بۆ قیامەتێکی نزیک، کە بەرۆکی مرۆڤایەتی دەگرێت، ببینین، لێ هەموو ئەم ڕەخنانە، لە گرنگی و بایەخی نووسینەکانیان کەمناکاتەوە. ئەوان لەسیاقی ڕاڤەی بایۆلۆژی و لەحزووری تەکنۆلۆژیای هۆشی دەستکرددا، پرسی مەرگی مرۆڤی مۆدێرن، کەوتنی هیومانیزم و ئاوابوونی شارستانیەتی مۆدێرنە تاوتوێ دەکەن. ئەمە هەر هەمان ئەو پرسانەیە کە نیچە و فۆکۆ و فەیلەسوفانی پۆستمۆدێرنە، لەسیاقی فەلسەفەدا تاوتوێیانکرد. یۆڤاڵ نوح هەراری لەنێوان ئەو بیرمەندانەی دونیای ئەمڕۆدا، پێگەیەکی جیاوازی هەیە. دەشێت نوح هەراری وەک سەنتێزی نێوان ڕاڤەی فەیلەسوفانی پۆستمۆدێرن و ڕاڤەی بایۆلۆژیست و هەوادارانی تەکنۆلۆژیای نوێ ئەژماربکرێت. جیالەمە، نوح هەراری، لەژێر کاریگەری جارید دایمۆندا، لەسیاقی زانستە مرۆڤایەتیەکاندا ڕەخنەی تەکنۆلۆژیای نوێ، ئابووری مۆدێرن و ناعەقڵانی سیستەم دەکات. لەمەش زیاتر، نوح هەراری چەندین و چەندجار ئەوەی وتووە، کە ئەو پێشبینی بۆ ئایندە ناکات، چونکە ئەمە کاری پەیامبەرانە و ڕۆژگاری پەیامبەرانیش بەسەرچووە. بەڵکو ئەو تەنها گریمانەکان تاوتوێ دەکات و هەوڵدەدات مرۆڤایەتی لەمەترسی و ئاڵەنگاریەکانی بەردەمی ئاگاداربکاتەوە. نوح هەراری لەسیاقی کتێبی (هۆمۆدیۆس)دا، بەڕوونی پرسی داوەشانی هیومانیزم، کەوتنی لیبراڵیزم و پوچیەتی بانگەشەی ئیرادەی ئازاد و تاکگەرایی تاوتوێ دەکات و سەرنجەکان لەسەر مەرگ و کۆتایی مرۆڤی تایپی هۆمۆسایپیانس چڕدەکاتەوە.

بەکورتی، دەشێت لەسیاقی ئەم خاڵبەندیەی لای خوارەوەدا، ڕاڤەی نوح هەراری بۆ پرسی کۆتایی مرۆڤ، کەوتنی مانا هیومانیزمییەکەی سوبێکت و داڕووخانی لیبراڵیزم، بخەینەڕوو. دەبێت ئەوەش بزانین، نوح هەراری لەوباوەڕەدایە ئەمجارە هیومانیزم، مرۆڤباوەڕیی و دونیای سوبێکت_میحوەریی لەلایەن تاقیگەکانی بایۆتەکنیک و تەکنۆلۆژیای هۆشی دەستکردەوە لێیاندەدرێت و لەبەریەک هەڵدەوەشێنرێنەوە.

هیومانیزم لەسەر بنەمای باوەڕی پتەوی بە مرۆڤ و بەگوێرەی ئەو لۆژیکەی، کە خودای لەئاسۆی ڕووداوەکاندا سڕیەوە و مرۆڤی لەجێگەی دانا، بانگەشە بۆ ئەوە دەکات کە گوایە:

یەکەم: مرۆڤ تاقانەیەکی دەگمەنە و لەقوڵایەکانی خودی خۆیدا، خاوەنی ویژدان و خودی ڕەسەنە. ئەم ویژدان و خودە ڕەسەنەش خۆی لەخۆیدا بێوێنەیە و لەهیچ ویژدان و خودێکی تر ناچێت. دەشێت لەڕێگەی قوڵبوونەوە و میدیتەیشنەوە، بەناسینی ئەم خودە ڕەسەنە بگەین. کەواتە هەست و سۆز و ئەزمونە ناوەکیەکانی مرۆڤ، بنەمای هەموو مانا و هێز و دەسەڵاتێکن.

دووە: لەبەر ئەوەی مرۆڤ تاقانەیەکی دەگمەن و بێوێنە و جادووییە، لەبەرئەوەی خود و ویژدانی من، لەقوڵایی وجودی مندا هەڵکەوتون و موڵکی منن بەتەنها، کەواتە جگە لەمن، کەس نازانێت من کێم و کەس ناتوانێت پەی بەناواخنی من بەرێت و لە هەست و سۆزەکانم تێبگات.

سێیەم: لەسەر بنەمای ئەو دوو خاڵەی پێشوو، بەو دەرئەنجامە دەگەین، کە من خاوەنداریەتی لەئیرادەی ئازادی خۆم دەکەم و دەبێت سنوری ئازادی تاککەسی من بپارێزرێت و ڕێز بۆ حەرەمی شەخسیم دابنرێت. من دونیایەکی داخراوی پڕ لەڕەمز و ڕاز و جادوم لەناوخۆمدا و جگە لەمن، کەس ناتوانێت ئەم دونیا ناوەکیەم داگیربکات.

لێرەوە کەلتوری مۆدێرن و لۆژیکی هیومانیزم و حەکایەتی لیبراڵیزم، بەو دەرئەنجامە کۆتاییە دەگەن، کە مرۆڤ لەڕێگەی ڕوانینە ناخی خۆی، بە کردەی خۆناسین دەگات و لەبەرانبەر دونیای بە بابەت کراودا، دەبێت بە سوبێکت. لیبراڵیزم بەهاکانی خۆی بەدەوری تاکەکەسدا، لەسەر بنەمای ئەم دەرئەنجامە هەڵچنی.

بەڵام، لۆژیکی بایۆتەکنیک و پەرەسەندنەکانی تەکنۆلۆژیای هۆشی دەستکرد، لەپاڵ دەروونشیکاریی_هایدرۆلیکیدا، کۆی ئەم بانگەشەیەی سەرەوە بەتاڵدەکەنەوە:

یەکەم: مرۆڤی تاقانەیەکی دەگەمەن و ناوازە نییە. ویژدان و خود، لەقوڵایی وجودی مرۆڤدا هەڵنەکەوتوون. مرۆڤ خاوەنی خود یان ویژدانێکی ڕەسەن و بێوێنە نییە. خود، جۆرە حەکایەتێکی خزاو و شل و ناجێگیرە و لەفەزای زماندا و لەپەیوەندی بە ئەوانیترەوە، لەدایکدەبێت. من، بەڕوانینە ناخی خۆم، تەنها بۆشاییەک دەدۆزمەوە. بەمانا ژیژەکیەکەی، لەوێدا پاتاڵیەکی بۆش و فیسۆلۆژیی چاوەڕێمە. هیچ ناواخنێکی جادوویی لەوێدا بوونی نییە. من بەمانا نیچەیەکەی، لەچەندان توێکڵی یەک لەسەر یەک چنراو پێکهاتووم. هەرتوێکڵێکیش لەپەیوەندیدا بە ئەوانیترەوە دروستبووە. بۆ هەڵهاتن لە دۆزەخی بۆشایی ناوەوەم و بۆ خۆ قوتارکردن لە پاتاڵیەتی ناواخنم، ناچارم لەڕێگەی هاوشووناسبوون بە سۆپەرئیگۆی کۆمەڵگا، بەدۆخی جێگیربوونی دەروونی بگەم. خۆناسین و دونیاناسین لەناو قەڵەمڕەوی زماندا ڕوودەدەن. زمان پانتاییەکی گشتیی و هاوبەشە لەنێوان هەموواندا. من و هەموو منەکانی تر، تا ئەبەد دیلی زمان و ئالگۆریتمی زمانین. کەواتە ڕوون نییە کام توێکڵ و کام خود، خودی منن. ڕوون نیە کامە ورتە ورت، ورتە ورتی ویژدانی گوایە ڕەسەنی منە. لەم هەلومەرجەدا چۆن دەشێت تاک بکرێت بەناوەندی مانا و هێز و دەسەڵات؟

دووەم: لەبەرئەوەی مرۆڤ تاقانەیەکی دەگمەن و ناوازە نییە، لەبەرئەوەی خود جۆرە حەکایەتێکی وەهمیی ناجێگیرە و لەفەزای کۆپەیوەندیەکاندا بونیاددەنرێت، لەبەرئەوەی من جگە لەم خود و توێکڵە وەهمییانەی سەر ڕووخسارم، لەهەناوی ئالگۆریتمێکی بایۆکیمیایی خودکاردا گیرمخواردووە، کەواتە ڕێیتێدەچێت دەوڵەت، پارت یان هەر ئۆرگانیەکی دەرەوەی من، خودی من لە من باشتر بناسنەوە. ڕێیتێدەچێت ئالگۆریتمەکانی هۆشی دەستکرد، لە خودی خۆم باشتر و وردتر لە هەستوسۆز و ویستەکانم تێبگەن. کەواتە گریمانەی ئەوە لەئارادایە من لەهەر چرکەساتێکدا لەلایەن بانگەشەکارانی ئایدۆلۆژیەوە و لەڕێگەی کردەی مێشک شۆرینەوە و گەوجاندنەوە، هاکبکرێم. دەشێت ئالگۆریتمەکانی ناو دونیای تۆڕە مەجازیەکان بەسانایی من و هەست و سۆزەکانم هاک بکەن.

سێیەم: لەسەر بنەمای ئەو دوو خاڵەی سەرەوە، ئیرادەی ئازاد وەهمە و بەدوای ئەمەدا، بەهاکانی لیبراڵیزم و بانگەشەکانی هیومانیزم لەسەر پرسی ئازادی تاکەکەس و سنور و حەرەمی شەخسیی، مایەپوچ دەردەچن.

نوح هەراری لەسیاقی ئەم ڕاڤەیەدا، ناتوانێت بێلایەن بوەستێت و بەرگری لە مرۆڤ و کۆزەینی مرۆڤایەتی و حەکایەتە هەمەکەیەکانی مرۆڤ نەکات. ڕاستە ئەو، پرسی (مەرگی مرۆڤی مۆدێرن)، کەوتنی دونیای (سوبێکت میحوەری) و گریمانەی داڕووخانی هیومانیزم تاوتوێ دەکات و لەم سیاقەدا هێما بۆ ئاڵەنگاریەکی جدی دەکات. نوح هەراری باوەڕی وایە، لەحزوری مەترسیی بایۆتەکنیک و پەرەسەندنەکانی تەکنۆلۆژیای هۆشی دەستکرددا، دەشێت ڕۆڵە مێژوویەکەی مرۆڤ کۆتایی بێت. بەڵام ئەو ناتوانێت سەرسوڕمانی خۆی بەم بوونەوەرە تازەیەی، کە لە مۆدێرنەدا خۆی دۆزیەوە، بشارێتەوە. مرۆڤ، ئەو بوونەوەرە تازەیەیە، کە لەهەناوی پرۆسەی مۆدێرنەدا بۆیەکەمینجار خۆی کەشفکرد و توانی لەسەر تەختەی شانۆی ژیان، خوداکان بسڕێتەوە و لەبری ئەوان، عەقڵانیەتی خۆی جێکەوتبکات. لێرەدا جێگەی خۆیەتی بپرسین مەبەست لەم دەربڕینە چییە: "مرۆڤ داهێنراوێکی نوێیە و وردە وردە ڕووبەرەو مەرگ ملدەنێت؟". ئەم پرسیارەش بەرەو لای نیچە و فۆکۆ و پۆستمۆدێرنەکان دەمانباتەوە.           

 

 

فەیلەسوفانی پۆستمۆدێرن

و

پرسی کۆتایی مرۆڤ

میشێل فۆکۆ لەکتێبی "وشەکان و شتەکان_the order of things" و لەسیاقی دەربڕینێکی فەلسەفیی جێگاتێڕاماندا، پرسی "کۆتایی مرۆڤ" بەیاندەکات. فۆکۆ دەڵێت: ''مرۆڤ داهێنراوێکی تازەیە، داهێنراوێک هێدی هێدی لە کۆتاییەکانی خۆی نزیک دەبێتەوە''! ئەم دەربڕینەی فۆکۆ ئێجگار ڕوون و ڕەوانە. سێبەری تێزی "مەرگی خودا"ی نیچەی بەسەرەوە دیارە. بۆچی فۆکۆ وەک فەیلەسوفێک، کە پێگەی لەنێوان مۆدێرنە و پۆستمۆدێرنەدایە، ئەم گوتەیە بەیاندەکات؟ ئاخۆ ئێمە لەسەروبەندی تێپەڕاندنی مرۆڤ و دونیای مۆدێرنیەتەداین؟ لەوسەری ئەم تێپەڕاندنەوە چیمان دەستدەکەوێت؟ داخۆ مۆدێرنە وەک کارخانەی دروستکردنی "مرۆڤی نوێ"، ئاوادەبێت و دونیایەکی تر لەرۆژەفدا دەردەکەوێت؟ ئایا ئێمە "دونیای سوبێکت میحوەری" بەجێدەهێڵین؟ ئایا هیومانیزم تێدەپەڕێنین؟ ئاخۆ بە وتەی نیک بۆسترۆم، ئێمە لەچاخی "ترانس هیومانیزم"دا دەژین؟

مرۆڤ داهێنراوێکی تازەیە. داهێنراوێک کەم کەم لەکۆتایی نزیک دەبێتەوە و ماوەکەی بەسەردەچێت! پێشتر پرسیمان و ئێستاش دەپرسینەوە، تا چەندێک دەتوانین و مافی ئەوەمان هەیە ئەم دەربڕینەی فۆکۆ، بە گوزارەی "مرۆڤ ئالگۆریتمێکی بایۆکیمیایی ماوەبەسەرچو