فەنتازیای ڕەگەزپەرستی
ڕوشدى جەعفەر
بە وتەی ژیژەک "ڕەگەزپەرستی هەمیشە فەنتازیایە". ئەمەش کۆمەڵێک مانای پەیوەستی هەیە:
یەکەم، فیگەری ڕەگەزپەرست فیگەرێکی خەیاڵکردە نەک واقیعی، بۆنمونە، کاتێک جوولەکەکان وەک "ئایدیاڵی ڕەگەزپەرستی" دەکەونە بەر شاڵاوە ڕەگەزپەرستییەکان بریتی نین لەو جوولەکە واقیعییانەی کەسە ڕەگەزپەرستەکان ڕۆژانە بەرخوردیان لەگەڵدا کردوون، بەڵکو فیگەری جوولەکەکانە بەوجۆرەی ڕەگەزپەرستەکان وێنایان کردووە (تەنانەت ئەو شتەی بە "ڕەگەزپەرستی زانستی" ناونراوە، هەوڵێکی نائومێدانەیە بۆ ئەوەی شتێک کە سەرتاپا زاتی و سوبێکتیڤ و خەیاڵکردە، بەرگێکی واقیعی و "بابەتی"ى بکرێتەبەر... بەڵام ئەوە هیچ لەو ڕاستییە کەمناکاتەوە کە ڕەگەزێکی پێکهێنەری ڕەگەزپەرستی فەنتازیایە، "زانستی" لێرەدا ناوێکی تره بۆ فەنتازیایەکی نەخۆشانە.
لێرەوە، تۆنی مایەرز، یەکێک لە ڕاڤەکارانی ژیژەک، پێی وایە ئەو شتەی ڕەگەزپەرستی درووستدەکات نەزانین نییە؛ واتە ئەو ئوستورە لیبڕاڵ و پۆستمۆدێرنەی پێی وایە هەرکە کەلتورە جیاجیاکان "بەڕاستی و بەباشی" یەکتر بناسن، ئیدی جۆرە کرانەوە و ئاشتەواییەک باڵ بەسەر هەموو لایەکدا دەکێشێت، چونکە فیگەری دەرکراو و قوربانیی ڕەگەزپەرستی، فیگەرێکی ناو خەیاڵی ڕەگەزپەرستانە. هەڵبەت، ئەمە مانای بێنرخکردنی دیالۆگ و ئاگاداری نییە. بەکورتی، هاوشان لەگەڵ ئەرگۆمێنتەکەى ژیژەک کە ئەو شتەی ڕەگەزپەرستی درووستدەکات نەزانی و بێئاگایی نییه لە "ئەویتر"، بەڵام دەتوانین لانیکەم لە ئاستێکی سنوورداردا بەرگری لە ئاگاداری و ئاشنایی لە "ئەویتر" بکەین وەک میکانیزمێکی ڕێژەییانە ڕێگر بۆ ڕەگەزپەرستی- بە تایبەت بەنیسبەت کۆمەڵگایەکی وەک ئێمەوە. ئەمەش بەو مەرجەی گەر بمانەوێت ئەویتر وەکخۆی ببینین- ئەگەر ئەسڵەن شتێکی وا ڕەخساو بێت و بشێت لەو پەڵە ئەنامۆرفیک، لەو مەعریفە زیادەیەی ناو فەنتازیامان دەربازبین.
بۆنمونە، لە فیلمی "میلۆنێری گەوڕنشین"دا دوای ئەوەی ئۆتومبێلی دوو کەسە ئەورووپییەکە لەلایەن کۆمەڵێک مناڵ و نەوجەوانەوە تێکوپێکدەدرێت، ئەو مناڵەی کە ڕێنوێنیی دوو کەسە ئەورووپییەکە دەکات، پێیان دەڵێت: دەتانەویست هیندستان ببینن، فەرموون ئەوە هیندستانی ڕاستەقینە! (لێرەوە ناوبانگی فیلمەکەش لە خۆرئاوا سەیر نییە).
ئەمە مانایەکی سادەی هەیە: فەنتازیا دوو ڕۆڵی تەواوکاری هەیه: شێوەبەخشین بە واقیع و لەشێوەخستنی واقیع. بە دەربڕینێکی تر، فەنتازیا هەمیشە شێوەبەخشینێکی سوبێکتیڤە بە واقیع. لێرەوە باوەڕی "ئۆبێکتیڤی" ئایدیۆلۆژیا ناوێکی ترە بۆ فەنتازیای زاتی و "نەخۆشانە"- پاتۆلۆژیک بە مانای مەعریفەی ئەنامۆرفیکی سوبێکت. بەجۆرێک هەموومان، بەجۆرێک لە جۆرەکان، پاتۆلۆژیکین. (ئەگەرچی، فەنتازیا پەیوەندیی سوبێکت بە ئەویتری گەورەشەوە ڕێکدەخات: "ئەویتر چیی لێم دەوێت؟)
دووەم، کەسی ڕەگەزپەرست پێی وایە ئەویتری بێگانە، ڕەشپێست و پەنابەر و هتد "ژویسانس (چێژ)ی ئێمە دەدزێت": کەسی ڕەگەزپەرست پێویستی بە واقیع نییە بیکاتە بەڵگە بۆ خۆی، بەڵکو خۆی واقیع درووستدەکات. بەرچاوڕوونییە دەروونشیکارییەکە ئەوەیه کەسی ڕەگەزپەرست، بەشوێن کەسێکدا دەگەڕێت دوو وەزیفەی تەواوکاری بۆ ڕاییبکات: لە لایەکەوە، گوناهی چێژوەرنەگرتنی خۆی دەربهاوێژێتە سەر: ئێمە ناتوانین چێژ وەربگرین چونکە ئەوان چێژەکەمان دەدزن یان "ئێمە ناتوانین وەک ئەوان چێژ وەربگرین". لەلایەکی تریشەوە، ئەم فیگەرە دەرەکی و بێگانەیە یەکانگیرییەکی وەهمی دەبەخشێتە واقیعی ڕەگەزپەرستان: فەنتازیا ڕەگەزپەرستیەکە ئەوەیە کە دوژمن هەمیشە لە دەرەوەیە نەک لە ناوەوە؛ بە مانایەکی تر، ئەگەر بێتو فڵان یان فیسار گرووپی ئەتنی و مەزهەبی و هتد دەربکرێن، ئەوا واقیعی کۆمەڵایەتی ئێمە شکڵێکی یەکانگیر و هەماهەنگ بەخۆوە دەگرێت (بۆنمونە، دەڵێن بەعسییەکان عێراقیان بە باغێک شوبهاندووە و کوردیش بە دڕکوداڵی باغەکە، بەجۆرێک گەر ئەم دڕکوداڵە هەڵکەندرێن، باغەکە شکڵێکی "یەک"انگیر بەخۆوە دەگرێت- ئەمە و ئەگەرچی کێشەی بەعسییەکان لەگەڵ کورد، بە پێچەوانەی کێشەی نازییەکان لەگەڵ جوولەکەکان، کێشەی "سڕینەوەی تەواوەتی" نەبووە...). ئا لێرەدا بەر ئەو شتە دەکەوین کە ژیژەک پێی دەڵێت " تێپەڕین لە فەنتازیا": دانپیانان بەوەی ئەویتری گەورە (نەزمی ڕەمزی) و خودی ئۆبێکت-هۆکاری ئارەزوومان هەمیشە نوقسان و ناتەواون و بە دەوری هیچ و چاڵێکدا ڕۆنراون. کارکردی فەنتازیاش بریتییە لە داپۆشینی ئەم چاڵە.
ژیژەک لە چەند شوێندا ئاماژە بۆ نۆڤلێتێکی ڕۆبه‌رت هاینلاینه دەکات: ژن و مێردێك له‌ناو ئۆتۆمبێلێكدا دانیشتوون، و بەڕێگاوەن بۆ شوێنێک، په‌نجه‌ره‌كانی ئوتومبێلەکە داخراون، له ده‌ره‌وه‌دا خۆر و چیا و ئاسمان و شه‌قام ده‌بینرێن. به‌ڵام ئەوکاتەی پاڵه‌وانی نۆڤلێته‌كه په‌نجه‌ره‌كان ده‌كاته‌وه، ته‌نیا "ته‌مومژێكی خۆڵه‌مێشی" كه وێنه‌ی نه‌بوونی په‌تییه به‌رچاوده‌كه‌وێت؛ بە وتەی موراد فەرهادپور: <<لێره‌دا مه‌سه‌له‌كه هه‌مان جیاوازیی نێوان ڕیاڵ و سیسته‌می ڕه‌مزی لاكانییه. ئه‌و جیهانه ڕه‌مزییه‌ی ئێمه تیایدا ده‌ژین وێنه‌یه‌كی ڕووكه‌شه، وێنه‌یه‌كی دابڕاو و بێ‌ڕه‌پت به جیهانی پێش‌ره‌مزی یان هه‌مان ڕیاڵ كه له خودی خۆیدا بێ‌شێوه، بێ‌ڕه‌نگ و نه‌ڕه‌مزێنراوه. له‌م چیرۆكه‌شدا به باشی ئه‌وه ده‌بینین جیهانی ڕه‌مزی، له‌ڕاستیدا، ده‌رهاوێژییەكه. ده‌رهاوێژیی سه‌ر په‌نجه‌ره‌كان و جامی پێشه‌وه‌ی ئوتومبێله‌كه، به جوانی خه‌سڵه‌تی ده‌رهاوێژییانه‌ی پانتایی ڕه‌مزی دیاریده‌كات. له‌م چیرۆكه‌شدا پانتایی ڕه‌مزی، یان به وته‌ی لاكان "ئه‌ویتری گه‌وره" سه‌ره‌نجام بوونی نییه، به‌ڵكو خۆیشی فریوێكه، گه‌مه‌یه‌كی گشتی و ده‌سته‌جه‌معی كه له‌ودیویه‌وه هیچ شتێك بوونی نییه بێجگه له ته‌مومژێكی خۆڵه‌مێشی>>.
کەواتە وەزیفەی فەنتازیا داپۆشینی ئەم تەمومژە خۆڵەمێشییە، ئەم هیچە موتڵەقەیە. بەدەربڕینێکی تر، داپۆشینی "نوقسانی ئەویتر[ی گەورەیە[.
هەر سوبێکتێک پێگەیەکی ڕەمزیی داگیرکردووە. سەرمایەداری نەک هەر فەنتازیا مەسرەفگەراکان درووستدەکات بەڵکو تێپەڕینیش لێیان وەک "مەحاڵ" نیشاندەدات؛ ئەو شتەی کۆمەڵایەتییانە درووستکراوە وەک موتڵەق دەخاتەڕوو. ڕەخنە لە سەرمایەداری، لە ڕەخنەگرتن لە واقیعە تۆقێنەرەکە دەستپێناکات، بەڵکو لە ڕەخنەگرتن لە میکانیزمەکانی ڕەخنە دەستپێدەکات. هۆڵیود سەمپتۆمی تێپەڕین لە فەنتازیایە: لەوێدا هەموو شت ڕەخساوە جگە لە یاساکانی سەرمایە کە نەگۆڕن. دەکرێت بوترێت، ڕۆڵی فەنتازیا لە پانتایی ڕەمزیدا بەجۆرێک بیرهێنەرەوەی ڕۆڵی "قۆناغی ئاوێنە"یە لە پانتایی خەیاڵیدا: لێرەدا "ئیگۆ"ی زارۆک، وێنایەکی كامڵ ویه‌كپارچه دەردەکەوێت. بەپێی شرۆڤەی ئیگڵتۆن: <<مناڵ، كه هێشتا له‌ڕووی فیزیكییه‌وه ناهه‌ماهه‌نگ وناته‌واوه، وێنه‌یه‌كی كامڵ و یه‌كگرتوو و قایلكه‌رانه‌ی خۆی له ئاوێنه‌دا ده‌بینێت؛ ئه‌گه‌رچی په‌یوه‌ندییه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ ئه‌و وێنه‌یه‌دا هێشتا په‌یوه‌ندییه‌كی "خه‌یاڵی"یه- وێنه‌ی ناو ئاوێنه‌كه هه‌م وێنه‌ی خۆیه‌تی و هه‌م هی خۆیشی نییه، [چونكه] هێشتا تخوبی نێوان سوبێكت و ئۆبێكت ناڕوون و ته‌مومژاوییه- [به‌ڵام] پرۆسێسی درووستكردنی سه‌نته‌رێكی بۆ خود ده‌ستپێكردووه. ئه‌م خوده، وه‌كئه‌وه‌ی قۆناغی ئاوێنه ده‌ریده‌خات، خودێكی له ڕه‌گوڕیشه‌وه خودئه‌ڤین ونه‌رجسییه: ئێمه كه ده‌ستمان به جۆره مانا و هه‌ستكردنێك به "من" (I) ڕاده‌گات، ئه‌وه له‌ڕێگه‌ی كه‌شفكردنی ئه‌و "من"یه كه به‌هۆی ئۆبێكتێكی دیاریكراو یان كه‌سێك له‌م جیهانه‌دا ڕه‌نگده‌داته‌وه و ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ لامان. ئه‌م ئۆبێكته هاوكات هه‌م، به جۆرێك، به‌شێكه له ئێمه- ئێمه هاوشوناسی له‌گه‌ڵدا ده‌كه‌ین- به‌ڵام خودی ئێمه‌ش نییه، شتێكی نامۆ و بێگانه‌یه. به‌م مانایه، ئه‌و وێنه‌یه‌ی مناڵی بچكۆڵه له ئاوێنه‌دا ده‌یبینێت، وێنه‌یه‌كی"نامۆكراوه": مناڵ "به‌هه‌ڵه خۆی تێدا ده‌ناسێته‌وه"، یه‌كێتییه‌كی دڵخۆشكه‌رانه له‌م وێنه‌یه‌دا ده‌دۆزێته‌وه كه به‌فیعلی له جه‌سته‌ی خۆیدا ئه‌زموونی ناكات. پرسی خه‌یاڵی له لای لاكانه‌وه ده‌قاوده‌ق بریتییه له‌م بواره‌ی وێنه‌كان كه ئێمه هاوشوناسیان له‌گه‌ڵدا ده‌كه‌ین، به‌ڵام كتومت له میانه‌ی ئه‌م كرده‌یه‌وه به‌ره‌و به‌دتێگه‌یشتن و هه‌ڵه‌ناسینه‌وه‌ی خۆمان ڕاده‌كێشرێین. مناڵ له‌گه‌ڵ گه‌وره‌بوونیشیدا به‌رده‌وام ده‌بێت له‌م جۆره هاوشوناسیكردنه خه‌یاڵییانه له‌گه‌ڵ ئۆبێكته‌كاندا، به‌م چه‌شنه‌یه ئیگۆكه‌شی درووستده‌بێت. له دیدی لاكانه‌وه، ئیگۆ ته‌نیا بریتییه له‌م پرۆسێسه نه‌رجسییه كه ئێمه له‌ڕێگه‌یه‌وه ده‌ستمان به جۆره مه‌فهومێكی خه‌یاڵی له‌باره‌ی خودێتییه‌كی یه‌كگرتووه‌وه ده‌گات، ئه‌مه‌ش به‌هۆی دۆزینه‌وه‌ی شتێك له‌م جیهانه‌دا كه ده‌توانین هاوشوناسی له‌گه‌ڵدا بكه‌ین>>.
کەواتە، وەک ئیگڵتۆنیش ڕوونیدەکاتەوە، قۆناغی ئاوێنە و ئەو وێنا یەکگرتووەی مناڵ لەوێدا دەیبینێت، و "بەهەڵە خۆی تێدا دەناسێتەوە"، دواتر لە پانتایی ڕەمزییشدا لە فۆرمی هاوشوناسییە نەبڕاوەکان بەردەوام دەبێت. بەڵام نەک تەنیا هەر هاوشوناسی، بەڵکو هەستکردن بە "کەماڵ و یەکپارچەیی"یش بە شێوەی جیا جیا بەردەوام دەبێت، ئەو کەماڵەی مناڵ لە قۆناغی ئاوێنەدا ئەزموونی دەکات، دەکرێت بەشێوازی تر درێژە بەخۆی بدات و تەنانەت لێکەوتە سیاسییەکانیشی ئاشکران: وێنای نیشتیمانێکی کامڵ، وێنای واقیعێکی بێ درز و بێ کەلێن. فەنتازیای ڕەگەزپەرستانە ئەو "حەقیقەتە" دەشارێتەوە کە واقیع خۆی هەمیشە-پێشوەختە پارچەپارچەیە و گوناهەکە دەخاتە ئەستۆی ئەوانیتر: جوولەکەکان، پەنابەران و کوردەکانەوە.
(هەڵبەت مناڵ بەفیعلی دوای ئەوەی دەکەوێتە ناو پانتایی ڕەمزییەوە، لە ئەزموونی "پڕ و ڕاستەوخۆ" دەگوازرێتەوە بۆناو جیهانی "بەتاڵ"ی زمان، یان بە وتەی ئیگڵتۆن "جیهانی "میتافۆرییانه"ی ئاوێنه جێگه‌ی خۆی بۆ جیهانی "میتۆنۆمییانه"ی زمان چۆڵكردووه." بەکورتی، وەک سوبێکتێکی لەتلەت لێی دەردەچێت و دەمێنێتەوە).
وەکچۆن گەر سوبێکت "فەنتازیای بنەڕەتی" لەدەستبدات، ئەوا خودی واقیع لەدەستدەدات، بەهەمانشێوە ئەگەر لە هەندێک پەردەی فەنتازیای "دڕاو"- بۆنمونە لە عەشقێکی دۆڕاو- تێنەپەڕێت، ئەوا تەماس لەگەڵ واقیعدا لەدەستدەدات: فەنتازیا ناکەوێتە بەرامبەر واقیعەوە، بەڵکو ڕێک ئەو شتەیە پەیوەندی لەگەڵ واقیعدا دەڕەخسێنێت. لێرەدا، پەیوەندییەکی نزیک لەنێوان فەنتازیا و ئایدیۆلۆژیادا هەیە؛ ئایدیۆلۆژیا هەم فەنتازیایەکی دەستەجەمعییە و هەم موخاتەبەی یەک بەیەکی تاکەکانیش دەکات. بێ هۆ نییە، ئاڵتۆسێر بەگوێرەی پانتایی خەیاڵی لای لاکان سەرلەنوێ ئایدیۆلۆژیا پێناسەدەکاتەوە.
ئایا ئێمە ڕەگەزپەرستین؟ ئەوەی لەم ڕۆژانەدا بینیمان نمونەیەکە بۆ فەنتازیای ڕەگەزپەرستی، بەمانا ژیژەکییەکە، ڕەشپێستەکان دەستیان بەچێژێک ڕادەگات کە ئێمە لێی بێبەشین یان بە جۆرێکی "سەیروسەمەرە" دەژین و چێژدەبینین- فەنتازیای هەمیشەیی ڕەگەزپەرستی. ئەگەرچی جیا لەم دیدەش، ڕەبتی بە پیاوسالاریی بونیادیی کۆمەڵگای کوردییەوە هەیە، دەکرێت ئەمەش لەڕێگەی تێستێکی دەروونیی سادەوە نیشانبدرێت: ئاخۆ ئەگەر کوڕێکی کورد هاوسەرگیری لەگەڵ ژنێکی ڕەشپێستدا کردبا، هەمان کاردانەوەی نەرێنیی لێ دەکەوتەوە؟ دەتوانین لە ڕەگوڕیشەکانی ئەوەش تێبگەین، بۆچی هەندێک خێڵ ڕێگری لە هاوسەرگیری کچەکانیان لەگەڵ خێڵەکانی تردا دەکات: سێکس قەت سێکسی ڕووت نییە، هەمیشە لەپەیوەندیەکانی فەنتازیا (و دەسەڵات)دا جێدەگرێت.
دوای ئەوەی بڵاوبوویەوە پیاوێکیش هاوسەرگیری لەگەڵ کچێکی نیپاڵیدا کردووە، هەندێک لە کۆمێنتنوسانی فەیسبوک نوسیویانە: "تۆڵەی خۆمان کردووە!" کەسانێکیش بۆیان نوسیونەتەوە: "قەت تۆڵەی "ڕەشەکە" ناکرێتەوە، ئەو هینێکى گەورەی هەیە. لەیادمانە، تەنانەت لە مەسەلەی "سایە کەریم"یشدا ئەو شتەی خەڵکانێکی تۆقاندبوو ئەگەری ئەوە بوو سایە کەریم لەگەڵ "ڕەشپێست"ێکدا فیلمی پۆرن تۆماربکات.
کاتێک لە "فەنتازیای ڕەگەزپەرستی" تێدەگەین، ئیدی دەزانین ئەم قسانە لە کوێوە سەرچاوە دەگرن: دزینی ژویسانسی ئێمە یان ئێمە ناتوانین وەک ئەوان چێژ ببینین؛ دیدی ئیرەیی-سەنتەر و غیرە-سەنتەری سوبێکت. هەڵبەت مەبەست ئەوە نییە پرسێکی گەورەی وەک ڕەگەزپەرستی بۆ فەنتازیای ڕەگەزپەرستانە کورتبکرێتەوە، بەڵام بەبێ تێگەیشتن لەم خاڵە، لە دیوەکانی تری پرسەکەش تێناگەین. پرسیارێکیش کە لەکۆتاییەوە جێى دێڵین, چەندە گەنجى کورد ئامادەیە لەگەڵ کرێکارە هاوردەکراوەکاندا فەنتازیاى ئەخلاقى و کۆمەڵایەتیى خۆى ڕێکخاتەوە؟ لێرەدا لۆکاڵ و گڵۆباڵ وەک شۆرتێک کار لەسەر فەنتازیاى ئێمە دەکەن.