پاندۆڵی خێڵ و مۆدێرنە
وەلید عومەر
خێڵایەتی، بەشێكی دوورودرێژە لە مێژووی ئێمە. ئێستاش لەژێر فۆرمی تر و كەوڵی تردا خۆی دەردەخات، یان باشترە بە دەربڕینە دەروونشیكارییەكە بڵێین: كەلتوری خێڵ هێندە زەق خۆی پیشاندەدات، كە نایبینین و پێوەی ڕاهاتووین. هەر هەڵوەستەیەك لەسەر بینینی، ڕەنگە كۆی ژیانیی كەلتورییمان بشێوێنێت. بە دەربڕینێكی تر، كەلتوری خێڵ كەلتورێكی پێش-مۆدێرنە و ناكۆكە بە دامودەزگاكانی مۆدێرنە. لە مۆدێرنەدا «عەقڵ» حاكمە، عەقڵ بەو مانا تایبەتانەی كە دوای مۆدێرنە درووستدەبن؛ بەڵام خێڵ زیاتر هەڵگری ئیرادە و ئیحساسێكی سرووشتییانەیە و پەیوەندییەكانی پەیوەندیی خوێنی و شیری و دەمارگیرانەن، بنیاتنان و بەرهەمهێنان تیایدا سەرەتاییە. دیارە عەقڵ لە مۆدێرنەدا لەلایەكەوە عەقڵێكی حیسابگەر و زانستی و سودخوازە، پێكهاتەیەكی كۆنترۆڵكاری هەیە و دەیەوێت تا ئاستی هەڵوەشانەوە هەموو شتەكان بناسێت و دەستیان بەسەردا بگرێت و گشتەكی و گەردوونی ببێتەوە و سنوری لۆكاڵ تێپەڕێنێت. لەلایەكی تریشەوە عەقڵێكی ڕۆشنگەر و ڕەخنەییە و ئەو ڕووبەرە تاریك و خورافییانە ڕۆشندەكاتەوە كە نایەوێت یان ناتوانێت شیتەڵیان بكات. بەڵام لە كەلتورە خێڵەكییە پێشمۆدێرنەكاندا، جۆرێك لە لۆكاڵیبوونەوە هەیە، گەرچی ئەم نەریت و كەلتورە تەقلیدییانەش، بە وتەی مەك ئینتایەر، خاوەنی جۆرێك لە عەقڵانیەتی خۆیانن بەڵام لەڕیشەوە لەو عەقڵانیەتەی ناو مۆدێرنە جیاوازن. . لە مۆدێرنەدا، پەیوەندییەكان زیاتر ئەبستراكتن و مرۆڤی «شارنشین» فەزایەكی گشتی درووستدەكات كە ئەویتر تیایدا ئەویتری مەلموسی ناو خزم و خێڵ نیە.
خێڵ لە مێژووی ئێمەدا وەك جۆرێك لە زیهنیەتی سادە و سرووشتی، لە ڕێكخستنێكی كۆمەڵایەتی و سیاسییدا خۆی مانیفێستدەكات كە پێی دەوترێت میرنشین(ئیمارەت). میرنشین ئەو فۆرمە ئیدارییە لۆكاڵییەیە كە هێشتا هۆشیاریی نەتەوەیی گەشەی تیا نەكردووە. هێشتا جوگرافیا و سنور، بەپێی فەنتازیای خێڵ و بنەماڵە دیاریدەكرێن. گەر ئەنتاگۆنیزم و دژیەتییەكیش هەبێت، ئەوا لەنێوان دوو خێڵ و دوو میرنشیندا بووە نەك دوو نەتەوە. نەتەوە، قەوارەیەكی سیاسی و كۆمەڵایەتیی مۆدێرنە و جێهێشتنی سنورەكانی خێڵە. لە مێژووی هاوچەرخی ئێمەدا، خێڵ وەك كەلتور دێتە ناو شارەوە و شارەكان هێشتا فۆرمێكی خواروخێچ و لاوازی مۆدێرنەن، شار هێشتا بە ڕۆحی خێڵ ئیشدەكات، دەزگاكان هێشتا ناعەقڵانیین و بەپێی عەقڵیەتە كەلتورییە خێڵەكییەكە دەبرێتەڕێوە. بە دەربڕینێكی تر، مۆدێرنە وەك ئامراز و كەرەستە دێت، بەڵام وەك عەقڵی ڕەخنەیی نایەت، وەك عەقڵی پەیوەندیكار و دایالۆگكار نایەت. هێشتا ئەوەی حكومدەكات، بەهاكانی پێشمۆدێرنەیە نەك مۆدێرنە. بەهای نوێ، پێویستی بە هەڵوەشانەوەی كرۆكی خێڵە. دیارە ئەمەش تا ئێستا لە مێژووی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیریی ئێمەدا ڕووینەداوە. ڕەنگە هەندێك جار لەژێر فشاری دیاردە جیهانییە مۆدێرنەكاندا، كەلتوری خێڵ لای ئێمە ڕووشابێت؛ بەڵام بەو دیوەی تریشدا توانیویەتی خۆی قایمبكات و خۆی بشارێتەوە. واتە، زۆرجار كەرەستە مۆدێرنەكان دەبنە وەسیلەی دەستی عەقڵی خێڵەكی تاكو پتر خۆی تۆكمەبكات. هۆكاری ئەمەش بۆ ئەو دیوە میكانیكییەی مۆدێرنە دەگەڕێتەوە كە ناوی سەرمایەدارییە (لەئێستاشدا نیولیبراڵێكی ناعەقڵانی) و جگە لە قازانج هیچ پێوەرێكی تر ناناسێت. لە سەرمایەدارییدا، گرنگ نیە تۆ كێیت، شوناست چیە، گرنگ ئەوەیە كاڵاكانی ساغبكەیتەوە.
لە لایەكی تریشەوە، كەلتوری خێڵ لەژێر دەمامكی حیزبدا درێژەی بە خۆی داوە: حیزب خۆی پەیكەرێكی سیاسیی مۆدێرنە، بەڵام دەشتوانێت بە ناوەڕۆكێكی خێڵەكی و كەمتازۆر پێشمۆدێرنەوە درێژە بە خۆی بدات. دیارە كاتێك لەناو مۆدێرنەدا باسی خێڵ دەكەین، ئەوا مانای ئەوە نیە كە لە ئاستە زەمەنی و ئۆنتۆلۆژییەكەیدا ژیانێكی خێڵەكییانە دەژیین. بەڵكو مەبەستمان كەوڵاوكەوڵ و دۆنادۆنی عەقڵی خێڵە لەناو ژیانی مۆدێرندا. مۆدێرنە تازە وەك ڕووداوێك ڕوویداوە و شتێكی حەتمییە، بەڵام مۆدێرنە بە ئاستی جیاجیا و بەپێی هەلومەرجە جیاوازەكان خۆی بەسەر كۆمەڵگاكاندا دەسەپێنێت. زۆرجار مۆدێرنە فشارێكی سایكۆلۆژیی گەورە لەسەر كەلتورە جیاجیاكان درووستدەكات و دوور نیە جۆرێك لە عەزاب ویژدان و تەنانەت بوغزیش بەرهەم بێنێت. ئەویش بەتایبەت ئەو كاتەی كە سیاسەتێكی ڕادیكاڵی بەمۆدێرنكردنت نەبێت و هێشتا بە داینەمۆی خێڵ بژییت و لەنێوان بەهای مۆدێرن و پێشمۆدێرندا جۆلانێ بكەیت. لەم جۆرە كۆمەڵگایانەدا، كە عادەتەن كۆمەڵگای مەدەنی درووستنەبووە، هەمووشت پتر لاساییەكی فۆرماڵە. واتە تەنیا بە فۆرم خۆت ڕادەگریت و پێتوایە مۆدێرنیت(وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا گەر ئەم فۆرم و ژێستە، ناوەڕۆكێكی تازەی لێ نەكەوێتەوە ئەوا تووشی نامۆبوون دێین). ئەم قۆناغەی ئێستای كۆمەڵگای ئێمە، هەستێكی لەم جۆرە ئەزمووندەكات. بە مانایەكی تر، جۆرێك لە تەنگژەی تێكەوتووە كە بەرهەمی بەرداشی مۆدێرنە و نەریتە، یان مۆدێرنە و خێڵە. دیارە هیچ گەرەنتییەك بۆ تێپەڕاندنی نیە، تەنانەت دوور نیە فاشیزمی تایبەت بە خۆیشی بەرهەمبێنێت گەر بێتو بۆی بڕەخسێت(ئەمە جیا لەو فاشیزمە ناوەكییەی كە تاكەكان و گرووپە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان دەرهەق بە یەكتری دەینوێنن). پرسیارەكە ئەوەیە بەخێرایی چی دەكرێت؟
دیارە گۆڕانكاریى كەلتوری و عەقڵی، پرۆسه‌يه‌كى پله‌پله و دياله‌كتيكييه. ئه‌مه به‌و مانايه نايه‌ت كه هه‌ميشه شته‌كان به ڕيزبه‌ندى ده‌گۆڕێن، به‌ڵكو بۆ ئه‌وه‌ى گۆڕانى به‌رچاو ڕووبدات، جۆرێك له ورووژاندن و زه‌مينه‌سازى و ئاساييكردنه‌وه‌ى پێشوه‌ختى ده‌وێت. هيگڵ له كتێبى (فينۆمينۆلۆژياى ڕۆح)دا تێزێكى ئاشناى هه‌يه و ده‌نوسێت: «كاتێك پێوه‌رێك شتێك ده‌پێوێت، ئه‌وا له‌كاتى پێوانه‌كردنه‌كه‌دا گۆڕان به‌سه‌ر خودى پێوه‌ره‌كه‌شدا دێت». واته هه‌موو پرۆسه‌يه‌ك له‌ناو مێژوودا گۆڕانى به‌سه‌ردا دێت و ده‌بێت بيخه‌يته ناو پرۆسه‌كه‌وه. هيچ بكه‌ر و چاودێرێك ناتوانێت له ده‌ره‌وه‌ى مێژوو و گۆڕانكارييه‌كانه‌وه بوه‌ستێت و داواى ئه‌وه‌شى لێ بكه‌يت بگۆڕێت. له چوارچێوه‌ى گۆڕانكارييه كه‌لتورييه‌‌كاندا، ده‌بێت قوربانييه‌كانيش بتوانن قسه‌بكه‌ن. بۆنمونه، بۆ ئه‌وه‌ى به‌سته‌ڵه‌كى پياوسالارى و خێڵسالاريى كوردى بشكێت، ده‌بێت پياوه‌كانيش بتوانن ته‌عبير له خۆيان بكه‌ن. بتوانن سه‌ره‌تا درووشمێك درووستبكه‌ن و پاشان ملكه‌چى ئه‌و درووشمانه ببن. ئه‌مه به‌پێچه‌وانه‌ى ئه‌و هێرش و په‌لامارانه‌وه كه ده‌كرێته سه‌ر هه‌ر پياوێك كه تۆزێك به‌رگرى له پرسى ژن ده‌كات و يه‌كسه‌ر پێى‌ده‌ڵێن: تۆش نمايشده‌كه‌يت، تۆش ڕزگارت نه‌بووه له شته‌كه، تۆش هتد. بۆ ئه‌وه‌ى قوربانييه‌كان قسه‌بكه‌ن، ده‌بێت نه‌شكێنرێنه‌وه و هانبدرێن له‌سه‌ر ژێست و نمايشه‌كانيان به‌رده‌وام بن تاكو تووشى هه‌ڵوێستى ڕاسته‌قينه‌ى خۆيان ده‌بن و به‌شێك له درووشمه‌كانيان ناواخنده‌كه‌نه‌وه و پياده‌ى ده‌كه‌ن. بەڵام گەر ئەم ژێستانە وەرنەگەڕێن بۆ سەر ئەكتی ڕەسەن، ئەوا بێگانەبوون درووستدەكەن و لە پەیوەندییەكی پاتۆلۆژییدا دەبین بە مێژووی خۆمانەوە. به‌م پێيه ئه‌وه‌ى داواى شتى خێرا و زۆرگه‌وره ده‌كات له‌ئاستى كه‌لتورييدا، ئه‌وه له‌ڕاستيدا داواى هيچ ناكات و هيچى ناوێت. يان به زمانێكى تيۆرييتر: ئه‌وه‌ى ژێست(و جووڵه و نمايش) به كه‌م ده‌زانێت، هه‌رگيز له توانا و قودره‌تى ژێست تێنه‌گه‌يشتووه. چۆن پێكهاتەیەكی سیاسیی پێشكەوتوو بێتەئاراوە تاكو ئەم ژێستانە ببنە ئەكتی تەواو؟ ئەمە ئەو پرسیارەیە كە وەڵامەكەی مسۆگەر نیە.
سەرەنجام لە بواری ڕۆشنبیرییدا، پاشماوەكانی كەلتوری خێڵ تێكەڵ بە تیۆر و تەمومژەكانی تیۆر دەبن. كاتێك خوێنەوارێكی كورد «دەڵێت من پێموایە...»، ئایا ئەو «من»ـە منێكی خێڵەكییە یان مۆدێرن؟ ئایا ڕقە خێڵەكییەكانی ناو خوێنەوارەكان، بەناو درووشمی «جیاوازی»یەوە پەردەپۆشناكرێن؟ شیتەڵكردنی ئەمە جێی سەرنجە. وەكچۆن دیاردەی فرەحیزبی لە كوردستانی پاش ڕاپەڕین و تا ئێستاش، هێندەی پەیوەندیی بە ستراكتۆری پارچەپارچە و خێڵەكییانەی كۆمەڵگای كوردییەوە هەیە، هێندە پەیوەندیی بەو فەزا سیاسییە یەكخەرەوە نیە كە مۆدێرنە لەگەڵ خۆیدا دەیهێنێت(تەنانەت ڕێكنەكەوتنی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی دژ بە پارتی و یەكێتییش بەر لە هەر هۆكارێكی هەنوكەیی، پەیوەندیی بە ژێرخانە كەلتورییەكەوە هەیە و ترسێك لە «ئەویتری كوردی» هەیە). سەیر نیە كە تۆتالیتاریزم هێشتا دیاردەیەكی مۆدێرنترە بەراورد بە پارچەپارچەبوون، چونكە یەكێك لە ماناكانی تۆتالیتاریزم بریتییە لە یەكخستن و هۆشیارییەكی شمولی(بەدەر لە ئاكامە سەلبییەكانی). ئەم پارچەبوونە تائێستاش درێژەی هەیە، گەرچی میدیا جۆرێك لە تۆتالیتاریزەكردن و یەكخستنی فۆرماڵی لەنێوان ناوچەكانی كوردستاندا درووستكردووە. بەڵام كەلتورەكە لەوە پارچەكراوترە كە بە میدیایەكی فەوزەوی، ڕێكبخرێت: لەلایەك خەڵكێكت هەیە هێشتا لەناو یادەوەریی سرووشتدایە و كاتێك بە مۆبایل قسەدەكات دەقیڕێنێت، لەلایەكی تریشەوە نوخبەیەكی سیاسیی پەروەردەبووی ناو تەكنۆلۆژیای مۆدێرن: لە یەكەمیاندا مرۆڤێكی پێشمۆدێرن كە نازانێت قسەكردن بە مۆبایل پەیوەندیی بە شەبەكەیەكی ئەلیكترۆنییەوە هەیە و فوویەك بكەیت دەگات، لەولای تریشەوە نوخبەیەكی سیاسی كە دەتوانێت بەهۆی تەكنۆلۆژیاوە كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی درووستبكات نەك یەكخستنی كۆمەڵایەتیی مۆدێرنانە. بەرامبەرەكەی ئەم دەنگ بەرزكردنەوەیە، چپە و چرپەیە لە قسەكردنی نێوان دوو گەنجدا كە عادەتەن لایەكیان كچێكی ناو ئەم كەلتورەیە. نەبوون یان كەمیی ئازادیی قسەكردن لەنێوان دوو ڕەگەزدا، گوزارشتە لە نەبوونمی دایالۆگ لەنێوان دوو مرۆڤدا(كە نمونەیەكی سەرەتاییشە بۆ غیابی عەقڵانیەتی پەیوەندیكاری هابەرماسی). بە مانایەكی تر، سەرخانی كۆمەڵایەتی و كەلتوری، پەیوەندییەكی بێ پەیوەندیی بە ژێرخانی ناعەقڵانیی ئابورییەوە هەیە كە دواتر ئاماژەیەكی بۆ دەكەین.
سەبارەت بە دۆخی چەپیش لە كەلتورەكانی ناوچەكە و كوردستانیش، پارچەبوونی گرووپە بچوكەكان و ڕێكخراوەكان، سەوزبوونەوەی هەمان بونیادی خێڵەكییە لە فۆرمێكی مۆدێرندا. واتە، لەژێر ناوی چەپبووندا، كەلتوری دێرینی خێڵ دووبارەدەبێتەوە و هەر سێ چوار كەسێك تووشی وەهم دەبن و تاقمێكی بچوك و ناچیز درووستدەكەن. ئەوەی دەگوزەرێت سایكۆلۆژیای پارچەبووی خێڵە، ئەویش لە كەوڵی شتانێكی مۆدێرندا. لە ئاستێكی گەورەشدا، شەڕی ناوخۆی پارتی و یەكێتی، بەرهەمی پارچەبوون بوو. پارچەبوونێكی درێژخایەتی بنەماڵەیی و خێڵەكی و تەنانەت تەریقەتئاساش. واتە كێشەكە ئەوە نەبوو كە جیاوازی و پارچەبوون قبوڵناكەن، بەڵكو ئەوە بوو كە جیاوازییەكی تەواو خێڵەكی و پاتۆلۆژیك و ناڕۆشنگەر لەئارادابوو و لەئاراشدایە. گەر تۆزێكیش لە كەسایەتیی مرۆڤی كوردیش وردبینەوە تێدەگەین كە دۆخە دەروونییە دێرینەكان، لە فۆرمی نوێدا تێهەڵكێشدەكات. بۆنمونە، پێدەچێت عەقڵییەتە پیاوسالارییە خێڵەكییەكە لەگەڵ پرسی «پرەنسیپ و مەبدەئ»دا تێكەڵ ببێت و كە شتێكی وت ئیتر لێی پاشگەزنەبێتەوە. لێرەدا ئیدیۆمی خێڵەكیی «سواربوون عەیبێكە و دابەزین دوو عەیب»، تێكەڵ بە فۆرمی مۆدێرنی «مەبدەء» دەبێت و كەسەكە پێی وایە نابێت واز لە «پرەنسیپی سەرسەختانە!»ـی خۆی بێنێت. واتە سووربوونی خێڵەكی و سووربوونی مەیلەوسیاسی ئاوێتەدەبن.
بەپێی سەرچاوە جیاجیاكانیش، خێڵەكانی كورد لەمێژوودا نەیانتوانیوە فیدراسیۆنی خێڵەكان درووستبكەن و بۆ ئاستی دەوڵەتێكی لانیكەم خێڵەكی بڵندببێتەوە. لە ئەنجامی ئەمەشدا بیركردنەوەیەكی ناوچەنشین و هەژاری بەرهەمهێناوە. جێی سەرنجە كە ئەمڕۆش بەهۆی فەزای مەجازییەوە، هەمان پارچەبوون لە كەوڵێكی مۆدێرندا دەبینینەوە. فەزای مەجازی، پارچەبوونێكی ناكۆتای مێژوویەكی پارچەبووە. بە دەربڕینێكی سادەتر، پارچەبوونە خێڵەكییەكە، جارێكی تر و لە فەزایەكی مۆدێرندا مرۆڤی «كورد» تووشی پارچەبوون دەكات. ئەمە لەكاتێكدا كە بەڕواڵەت یەكخستنێكی كۆمەڵایەتیی درووستكردووە و بەناو تۆڕی كۆمەڵایەتیین و ئاگاییە ناوچەیی و دووردەستەكان دەتوانن بەتەنیشتی یەكترەوە بن(سەرەڕای هەندێك وردەكرانەوە كە ئیجابیین). بۆیە بەر لەوەی دۆخی بابەتی و ئۆبێكتیڤ(یان تێلە-ئۆبێكتیڤ[1]) بناسین، ئەوا پێویستمان بە ناسینی خۆمانە، پێویستمان بە خودناسییە(وێڕای ئەو دیالەكتیكەی كە لەنێوانیاندا هەیە). خودناسی بەو مانایە نا كە هەموو ڕەهەندەكانی سوبێكتیڤیتەی خۆمان تێبگەین، ئاشكرایە شتی وا مەحاڵە و دەروونشیكارییش باسی ئەو شتە دەكات كە «لە تۆدایە لە تۆش زیاترە و قابیلی نەناسینە». بەڵكو مەبەستمان لەوەیە فیكر بتوانێت سرووشتی خۆی وەربگرێت، پرسیاری خۆی درووستبكات و عەوداڵی پرسیارەكانمان بین. نەك ئەوەی بە باوەڕبەخۆبوونێكی كرچوكاڵ و بیدائییەوە، پێمانوابێت نەك هەر خۆمان بەڵكو ئەوانیتریش دەناسین و دەزانین چییان دەوێت. گرفتی چەپی تەقلیدیی جیهانی لەوەدا بوو كە بەردەوام دەیزانی ئەوانیتر چییان دەوێت. ئەم ڕوونییە كلاسیكە، لەمڕۆدا بایەخێكی ئەوتۆی نەماوە و (هەموان خۆیشیان دەزانن چییان دەوێت!). كێشەكە لەمە زیاترە. دیارە مەبەستمان ئەوە نیە تووشی جۆرێك لە ئەگنۆستیسیزم ببین و بگەينه سەر جۆرێك لە نازانمگەرایی. بەڵكو دەبێت كەمێك مەودا وەربگرین تا بیركەینەوە و تێبگەین لە چ سەردەمێكداین(و بە چ مێژوویەكیشدا هاتووین). لەم ناوچەیەدا چی دەگوزەرێت و نیشانە لاوەكییەكانی نەخۆشییەكانی چۆنن؟
لە یارییەكانی جامی جیهانیی ئەمساڵدا، گۆڵچییەكەی هەڵبژاردەی ئێران، علیرضا بیرانوند، تۆپێكی پەنالتیی كریستیانۆ ڕۆناڵدۆی گەڕاندەوە. كاردانەوەكانی ئەم گەڕاندنەوەیە، تا ئێستاش بەردەوامە و جۆرێك لە شادیی نائاسایی و پاتۆلۆژییانە درێژەی هەیە. ئەم شادییە هەم لەناو كۆمەڵگای فارسزمان و هەم لەناو پێكهاتەكانی تری وەك لوڕەكانیشدا دەبینرێت. تەنانەت گەڕانەوەی «بیرانوند» بۆ ناوچە لوڕنشینەكەی خۆی، وەك جۆرێك لە جەژن و بۆنە دەركەوت. لە نیگای یەكەمدا ئەوەی زاڵە، هەستی خۆبەبچوكزانیی مرۆڤێكی خۆرهەڵاتییە بەرامبەر بە مرۆڤێكی خۆرئاوایی. گۆڵچییەك بەرامبەر بە ئەستێرەیەكی هێرشبەری ئەوروپی. ئەوەی لێرەدا دەگەڕێنرێتەوە تەنیا تۆپێك نیە، بەڵكو گەڕاندنەوەی زەربەیەكی سیمبوڵییشە. لە ئاستە ناوخۆییەكەشدا چەوسانەوەی لوڕەكان لەلایەن دەسەڵاتی ناوەندەوە، پەرچەكرداری درووستكرد و لەڕێگەی هەڵكشانی وێنەی «مەردانە»ـی گۆڵچییەكەوە دەربڕدرا. ڕەنگە كۆمیدییش نەبێت گەر بێتو گەشتی ئاگایی لای هیگڵ بەراورد بكەین بە گەشتی مۆندیال. لای هیگڵ گەشتی ئاگایی، لە شارستانیەتە خۆرهەڵاتییەكانەوە دەستپێدەكات و بە شارستانیەتی خۆرئاوایی دەگاتە لوتكە و كۆتایی. وەك بڵێی شارستانیەتە خۆرهەڵاتییەكان پتر لە یەقینی هەستەكی و ئاگاییەكی سەرەتاییەوە نزیكن و شارستانیەتی خۆرئاوایی جۆرێكە لە ڕۆحی موتڵەق. لە مۆندیالدا، خۆرهەڵات لە كۆتایی نزیكنابێتەوە و خاڵی كۆتایی لەلایەن ئەوەوە دانانرێت. هەر ئەم ماوەیە، پاش كوشتنی یەكێك لە فیگەرە چەقۆكێشەكان، وەحید مورادی، دیسان كاردانەوەكان جێی سەرنج بوون. هەموو دەزانین ئەم جۆرە فیگەرانە، جەوهەرێكی تەواو خێڵەكی و پیاوانەیان هەیە و هێشتا بەپێی بازووی شەخسی و ئامادەییە پێش یاساییەكان دەناسرێنەوە. هۆنینەوەی ئەو هەمووە سیناریۆش و هەڵكشانی ئەم فیگەرانە بۆ ئاستی ئوستورە، دیسان دەلالەتە لە فەزای بۆگەنی كەلتورەكانی ئەم ناوچەیە كە لە «ناعەقڵانیەتە سەرەتاییەكە»دا نوقم و نغرۆن. لە خۆرئاوا جۆرەها ناعەقڵانیەتی دیكە هەیە كە سەرەتایی نین بەڵكو بەرەنجامی مێژوویەكی ئاڵۆزی تەكنیك و ڕۆمانتیكن. بەڵام ئەوەی لەم كەلتورانەدا هەیە، جۆرێك ستراكتۆری سەرەتایی هەیە و ڕیشەكانی لە پێش مۆدێرنەی عەقڵانیدایە.
بەشێك لەم ناعەقڵانیەتە، پەیوەندیی بە ناجێگیربوونەوە هەیە: دوو جۆر ناجێگیربوون لێك ئاڵاون، یەكیان مێژوویەكی درێژی كۆچەریبوونی لەپشتەوەیە. ئەمەی تریشیان بەرهەمی جەوهەری فەزای مەجازییە. لە دۆخێكی ناجێگیردا نە فیكر بەتەواوی دەگات، نە پێشدەگات، نە درووستیش دەبێت. فیكر بەر لە هەر شتێك، پەیوەندیی بە نیشتەجێبوونەوە هەیە، نیشتەجێبوونێكی تۆپۆلۆژی و شوێنەكی. مەبەستمان لەمە چەقبەستن نیە، بەڵكو گەشەی ئاگایی و كەڵەكەبوونی ئەزموونە. تەنانەت نەبوونی نەریتی فیكری و زانستییش لە ڕۆشنبیرییەكانی ئەم كەلتورانەدا، پەیوەندیی بە جێگیرنەبوونەوە هەیە. نەریت واتە جێگیربوون و درێژەپێدان، دایالۆگی بەردەوام و حاڵیبوون، گرێدانەوە و تەنانەت پچڕانی ناوەكییش. ئەم جێگیرنەبوونە لە مێژووی ئێمەدا، عەقڵی زارەكی(شەفەوی)ـی بەسەر عەقڵی نوسیندا زاڵكردووە. عەقڵی زارەكی، لەسەر ئەزموونی ڕاستەوخۆ و ڕاگوزەر بەندە. زۆرجار بیری چەپ لەم كەلتورانەدا، هەمان عەقڵیەتی تۆخكردووەتەوە و زارەكیبوون بەسەر ستراكتۆری نوسیندا زاڵبووەتەوە. لە ئەنجامی ئەمەشدا هەمیشە جۆرێك لە چەپی شەفەوی و تەنانەت ڕەشۆكیش بەرهەمهاتووە. شتێك كە لینین پێی دەڵێت ڕەشۆكگەری(فلستینیزم) و و جیا لە چەپی ماركسی، مامەڵەی پەكەكە لە باشور لە هەمان خانەدا سوڕاوەتەوە. ئەم ڕەشۆكگەرییە، تەواوی پانتایی كۆمەڵایەتی و مەجازیی هەرێمی كوردستانی گرتووەتەوە(عەقڵێكی شەفەویی وەك شاسوار عەبدولواحیدیش لەم سۆنگەیەوە لەبەردەم سەدان هەزاركەسدا گاڵتە بە كتێب دەكات و پێی وایە پێویست بە خۆماندووكردنی كتێب نیە و هەموو شتێك بە سێرچێكی خێرا دەستدەكەوێت). كۆی كاردانەوەكان قیڕە و جنێون: هەر بەو جۆرەی كە لە پانتایی میدیادا، قیڕەكردن كراوەتە سیمای دایالۆگی عەقڵانی. قیڕەی ناو پارلەمانیش، هەمان دیاردەی قێزەون بوو. پیشاندانی خۆ وەك سوبێكتێكی «بێگەرد» و «ڕوون» و مناڵئاسا.
لە هونەری گۆرانیی كوردییشدا، چەند بەرهەمێك هەن كە تێماكەیان بریتییە لەوەی با مناڵانە بیركەینەوە و مناڵانە خەیاڵبكەین. یەكێك لەو بەرهەمانە، كلیپێكی هانی-یە بەناوی دیموكراسییەوە. لێرەدا تێكستی گۆرانییەكە جەخت لەوە دەكاتەوە كە بریا مناڵان پلانی ئەم دنیایەیان دابنایە. وەك بڵێی، مناڵ عەقڵێكی گەورە و خاوێنە، لەكاتێكدا هەموو دەزانین دونیای مناڵ بەم دونیا ئاڵۆزەی گەورەكان ناپێورێت(لانیكەم لەڕووی سیاسییەوە). ڕیشەی ئەم خۆزگە شیعرییانە دەگەڕێتەوە بۆ دیوە ناسیاسییەكەی هونەر، هاوكات دیوە ناعەقڵانییەكەی هونەریش. بە مانایەكی تر، جۆرێك لە ڕۆمانتیك لەم خەون و خۆزگەیەدا هەیە كە داوادەكات مناڵ پلانی دونیا دابنێت، ڕۆمانتیك بەو مانایەی كە دەبێت مرۆڤ بگەڕێتەوە بۆ سەرەتا پاك و بێگەردەكەی خۆی كە هەستی تیا سەنتەرە و عەقڵ هێشتا پیسی نەكردووە. بۆ كۆمەڵگایەكی وەك ئێمە كە لە زۆر ڕووەوە ناعەقڵانییە و هەست بەسەر پێكهاتە زەینیەكەیدا زاڵە، مەترسیدارە. دەبێت ئەوەش بیری خۆمان بخەینەوە كە ئیمانوێل كانت لە وتارە ناودارەكەیدا دەربارەی «ڕۆشنگەری»، باسی ئەوە دەكات كە ڕۆشنگەری بریتییە لە دەرچوون لە مناڵی. واتە دەرچوون لەو دەستەوەساوییەی كە نەتوانیت بەبێ ئەویتر پشت بە تێگەیشتن و عەقڵی خۆت ببەستیت. لەو كلیپانەشدا كە ستایشی مناڵی دەكرێت، ستایشی ئەو ڕەوشە دەكرێت كە ڕۆمانتیكە و دەكەوێتە پێش مۆدێرنەوە. بەكورتییەكەی، مناڵ لەناو تۆڕێك پەیوەندییدا گەشەدەكات و گەورەدەبێت كە پاك و بێگەرد نیە و كەسایەتییەكەی درووستدەكرێت، بەو دیوەی تریشدا مناڵ خۆی لەخۆیدا بوونەوەرێكی ناعەقڵانییە و گوزارشت لە گەشە-نەكردنی مرۆڤ دەكات. بۆیە ئەم جۆرە شیعر و گۆرانییانە، تووشی ناكۆكی و پارادۆكسێكی سەرەتایی دەبن: خۆیان بە فۆرمێكی تەواو مۆدێرن دەبرێنەڕێوە و ستایشی ناعەقڵانیەتێكی پێشمۆدێرن دەكەن كە خاڵییە لە بەرپرسیارێتیی سیاسی و بەرەنگارانە.
ئەم ناعەقڵانیەتە لە كۆمەڵگای ئێمەدا ڕووی تری هەیە و زۆرجار ستایشكردنی هەندێك فیگەر، هێندەی لە ڕیشە ناعەقڵانییەكەوە دێت، هێندە لە عەقڵانیەت و ڕۆشنبیرییەكی لۆژیكییەوە نایەت. دیاردەی فەرهاد پیرباڵ یەكێكە لەم نمونانە. واتە فەرهاد پیرباڵ وەك نوسەر شتێكە و وەك دیاردەش تاڕادەیەكی تر شتێكی دیكەیە. ستایشكردنی هەندێك ژێستی مناڵانە و تەنانەت كۆنەپارێزانەی ئەم پیاوە، جۆرێكە لە ناعەقڵانیەت كە جڤاتی ڕۆشنبیری حەزی لێیەتی. لێرەدا مناڵ و شێت دەبنە دوو ڕووی یەك دراو، ئەو دراوەش ناعەقڵانیەتە. ڕەنگە بەكارهێنانی زۆر و زەبەندەی وشەگەلی وەك «شێتە گیان» لە پەیوەندییە سۆزدارییەكاندا، دیسان بگەڕێتەوە بۆ ئەم ناعەقڵانیەتە ڕیشەدارە. ئەم ناعەقڵانییە سەرەتاییە، لەڕووی ئابورییشەوە ئیشی خۆی دەكات. مەگەر ئابوریی كرێخۆری و ڕانتی لە كوردستان/عێراق چیە جگە لە سەپاندنێكی تاكلایەنەی ناعەقڵانی؟ چۆن؟
ئابوریی كرێخۆری(economic rent)، ئەو ئابورییە كە داهاتی وڵات لەڕێگەی فرۆشتنی یەكێك لە سامانە سرووشتییەكانەوە دابیندەكات(مەرج نیە هەمیشە وابێت). گەرچی ئابوریی كرێخۆری، جۆرە ئابورییەكە ڕیشەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمانی پێش سەرمایەداریی مۆدێرن و لە ئاستی تاكەكەسی و گرووپی بچوكیشدا كارا بووە و موڵكانەیەك بەرامبە بە زەوی و موڵكێك وەرگیراوە. كوردستانیش خاوەنی ئەم جۆرە ئابورییەیە، و نەوت بەشێكی سەرەكیی داهات دابیندەكات. دیارە لە ئابوریی سیاسییدا قسە زۆر كراوە لەسەر ئەم جۆرە ئابورییە، یان لە بواری سیاسییدا جەخت لەسەر ماهیەتە دژەدیموكراسییەكەی ئەم ئابورییە كراوە؛ چونكە دەسەڵاتداران بەبێ ئەوەی بە پرۆسەی بەرهەمهێنان و باج و عەقڵانیەتی كەرتە ئابوریەكانی تردا بڕۆن، دەبنە خاوەنی داراییەكی زل و ڕاستەوخۆ. لێرەشەوە لە خەڵك بێمنەت دەبن و سەرمایەیەكی زۆر كەڵەكە دەكەن و خەڵك دەكرن و پاشان چەك و تەنانەت پشتیوانیی ئەمنییش بۆ خۆیان دەكڕن. بەڵام ئەوەی لێرەدا بۆ ئێمە گرنگە ئاوڕدانەوەیەكی كورتە لە كاریگەرییە كەلتورییەكانی ئەم جۆرە ئابورییە. گەر ئابوریی كرێخۆری، بەهۆی ئەو پارە مۆڵ و خێرایەی كە دێتە گیرفانی حیزب یان چینی فەرمانڕەواوە، بە زیانی دیموكراسی تەواوبێت، ئەی كاریگەرییە تاكەكەسی و كەولتورییەكانی چین؟ واتە چ كاردانەوەیەكی بۆ سەر عەقڵی كەلتوری هەیە؟
پرۆسەی بەرهەمهێنان یان كەرتی پیشەسازی، بەشێكە لە دونیای مۆدێرن. لە ڕوانگە چەپگەراكەشەوە بەشێكە لە سەرمایەداریی مۆدێرن و زیادەبەهایەك بەرهەمدێنێت و لە ئاكامی ئەمەشدا «چینێك درووستدەبێت خاوەنی هەمووشتێكە و كاریش ناكات، لەولاشەوە چینێكی تر درووستدەبێت كە هەمووشتێك دەكات و خاوەنی هیچیش نیە». گەر ئەم حەكایەتە چەپگەرایە بۆ ساتێك بخەینە كەوانەوە، ئەوا دەبێت جەخت لەسەر ماهیەتە سێكۆلار و دنیاییەكەی بەرهەمهێنان بكەینەوە. بەرهەمهێنانی مادی، لە هەنگاوی یەكەمدا پرۆسەیەكی عەلمانییە. مرۆڤ و كۆمەڵگا بەر ئامێر دەكەون، بەر ئەفراندنێكی مادی دەكەون كە بەرهەمی كاری خۆیانە. لێرەشەوە ناڕاستەوخۆ، لە عەقڵی باوی دینی دەدرێت. لە سەرەتاكانی هاتنی پیشەسازیی مۆدێرندا، باس لەوە دەكرا كە ئامێر لێدانە لە عەقڵی خورافی و دینیی جووتیار. ئەمەش بەو واتایەی كە كرێكار چینێكی مۆدێرنە و بەر جەوهەری ئامێر دەكەوێت كە بەرهەمێكی دنیاییە. كاتێك ئامێری كرێكارێك خراپدەبێت، ئەو چیتر دەست بۆ ئاسمان بەرزناكاتەوە و وەك جووتیارێك نزا و پاڕانەوەی نیە. واتە دەبێت ئەمری واقیع قبوڵبكات، كە ئامێرەكە شتێكی زەمینییە و بەرهەمی مرۆڤ خۆیەتی. بەڵام كاتێك جووتیارێك تووشی بێ بارانی و زەرەر و زیانی كشتوكاڵی دەبێتەوە، دەست بۆ ئاسمان بەرزدەكاتەوە و پەیوەندییەكی غەیبانیی بە ئاسمانەوە هەیە. دیارە ئێستا و بگرە دەمێكیشە كشتوكاڵی مۆدێرن لەئارادایە و ئەم چاوەڕوانییە نەماوە، بەڵام لە كۆمەڵگای ئێمەدا ڕیشەكانی ئەم خورافەتە بنەبڕ نەكراون و نوێژەبارانە یەكێكە لە دەركەوتەكانی.
كرێخۆریی نەوت، گەرچی بەشێكە لە پیشەسازیی نەوت بەڵام هێشتا پرسێكی نوخبەوییە و كۆمەڵگا تیایدا بەشدار نیە. واتە كۆمەڵگا بەر پرۆسەی بەرهەمهێنان ناكەون و داهاتی كۆمەڵگاش لە كۆمەڵگاوە ناگەڕێتەوە بۆ دەسەڵات بەڵكو لە دەسەڵاتەوە دێتەخوارەوە بۆ خەڵك(ئەویش بەپێی سرووشتی دەسەڵاتەكان دەگۆڕێت). گەر لەڕووی پرسی ژنەوە سەیری كەلتور بكەین ئەوا لەم جۆرە ئابورییەدا هێشتا ژن بواری ئەوەی نیە لە ماڵ بێتەدەرەوە. گەر بشیەتە دەرەوە، وەك دەستی كاری هەرزان دێت(كە لەم قەیرانەی كوردستاندا بینیمان). تەنانەت پێشتر ڕێكخەری بزووتنەوەی گۆڕان باسی ئەوەی دەكرد كە موچە بۆ كابانی ماڵ دەبڕنەوە. ئەمەش هێشتنەوەی ژنە لە ماڵدا و بەرەنجامی ئەو ئابورییە ڕەیعی و كرێخۆرییەیە كە دەبێت تاكەكەس لە ماڵدا بێت و هیچ بەرهەمێكی ئەوتۆی نەبێت. هاوكات لە كۆمەڵگادا كەلتورێكی بەرخۆری و مەسرەفگەرایی درووستدەبێت كە تاكەكەس شوناسی خۆی لە مەسرەف و ماركە و بازاڕەوە وەردەگرێت. گەرچی مەسرەفگەرایی بەشێكە لە دنیای سەرمایەداریی ئێستا، بةڵام لەم كۆمەڵگا كرێخۆرانەدا مەسرەف ڕۆڵی تری وەرگرتووە. مەسرەف جێی هەموو پرۆسەیەكی ڕۆشنگەری و بەمۆدێرنكردن و ڕۆشنبیری دەگرێتەوە و زەروورەتێكی ئەوتۆ بۆ مەعریفە و كتێب نامێنێتەوە. گەر كتێبیش هەبێت، دەبێتە كاڵایەكی تڕۆهات و هەمان ماهیەتی شامپۆ و كراسێك و سیدییەكی فیلم وەردەگرێت. جگە لەوەی ڕیشە خێڵەكی و پێشمۆدێرنەكان تۆخدەبنەوە و فرەژنی و بەشوودانی كچی مناڵ هەڵدەكشێن و بۆگەنترین عەقڵی خێڵەكی بەهۆی بریقوباقی كاڵاوە خۆی دادەپۆشێت. هاوكات پەرە بە خزمخزمێنە و مەحسوباتی كەلتوری دەدات و «بەهاكانی خزمایەتی و پیاوەتی» گەشەدەكەنەوە. جگە لەو بەسەربازییكردنەی كۆمەڵگا كە خەڵكێكی زۆری لادێكان ڕەوانەی شار دەكەن و ڕاستەوخۆ قەرزارباری دەسەڵاتیان دەكەن و دایاندەمەزرێنن. سوپاش(كە لە كوردستان میلیشیایەكی بنەماڵەییە)، بە جەوهەری خۆی پیاوانەیە و لە خزمەتی هێز و بازووی پیاو و بەهاكانی پیاودایە. هاوكات شارەكانیش تووشی گەشەیەكی ناڕێك دەبن و قەرەباڵغی هاوشانی گەشەی كەلتوری ناڕواتەپێش. بەشێك لەوانەشی دێنە شار، ئیزافەیەك ناخەنە سەر شارەكە. بە دەربڕینێكی تر، بەشێك لەوانەی دێنە شارەكانەوە، خەڵكێكی دەوڵەمەندبووی ناسرووشتیین و هەڵگری پاشخانی خێڵ و عەشیرەت و سەرمایەی ڕەمزیی ترن. سەرەنجام كەڵەكردنی سەرمایە لەم جۆرە ئابورییەدا، ڕەهەندێكی ناعەقڵانیی هەیە و تێكەڵ بەو ناعەقڵانیەتە دێرینە دەبێتەوە كە لەپشت كۆمەڵگاكەوە هەیە، ئەوەی كە ئابورییەكی جێگیرت نەبووە و جوگرافیایەكی عاسی و نەگونجاو نەیهێشتووە دانیشیت و بەرهەمسازی و شارسازی بێنیتەئاراوە. بەگشتییش بەشێك لە كۆمەڵگاكانی خۆرهەڵات بەدەست ئەم جۆرە ئابورییەوە دەناڵێنن، وەكچۆن هەر ئەم كۆمەڵگایانە سەردەمانێك بەدەست ئاو و ئاودێرییەوە دەیانناڵاند و جۆرە ستەمێكیان دەچەشت بەناوی ستەمكاریی خۆرهەڵات و ناچاربوون لە دەوری پاشایەكی ستەمكار و ئاوێكی كەم كۆببنەوە(بەو جۆرەی كە كارل فتفۆگڵ لە كتێبە ئەستورەكەیدا بەوردی باسیدەكات). نامانەوێت باسەكە بەتەواوی كەلتوری بكەینەوە، بەڵام هەندێك لە توێژەران زیاتر دەڕۆنەپێشێ و پێیانوایە ژێرخانی كۆمەڵگاكانی وەك ئێمە ئابورییەكی پەتی نیە بەڵكو خوێن و خزمایەتییە. واتە ئەوەی بزوێنەری مێژوو بووە لە خێڵدا، خزم و خوێن و دەمار و دەمارگیری بووە نەك ئابورییەكی ڕووتی دەرەبەگانە. واتە ئەوەی سەردەمانێكی دوور ڕۆڵی ژێرخانی گێڕاوە، لە دواتردا وەردەگەڕێت بۆ سەرخان و سەرمایەیەكی ڕەمزی. لەمڕۆدا، و بەدیاریكراوی پاش ماوەیەكی تر كاندیدەكان لە بانگەشەدا پەنادەبەنەوە بەر ئەم سەرمایە ڕەمزییەی كە ئێستا تێكەڵ بە «شاری خواروخێچ» ـی كوردی بووە و ناوی سیانی و چواری و ناوی قێزەونی عەشیرەت دەكەنە كەرەستەی سەرنجڕاكێشان...بۆیە بایكۆتی ڕاستەقینە ئەوەیە دانیشین و تێبگەین و بیركەینەوە...
[1]. tele objective، واتە مامەڵە لەگەڵ دۆخی بابەتییدا لەڕێگەی دوورەوە و بە نێوانگریی شاشە و میدیۆمە مەجازییەكان. ئەم زاراوەیە هاوڕیتمە لەگەڵ وشەكانی وەك تەلە-فزیۆن و تەلە-فۆن و هتد- و