مەرگی خودا و لێکەوتەکانی لە فیکری نیچەدا

 

 

 

 

 

 

 

هیدایەتی عەلەوی تەببار, سەییدە ئازادە ئیمامی

وەرگێڕانى: وریا ئەحمەد

 

 

 

 

 

پێشینەی دەستەواژە مەترسییدارەکەی "مەرگی خودا"، دەگەڕێتەوە بۆ پێش نیچە. شۆپنهاوەر سەدەی نۆزدەیەمی، بە چاخی مەرگی ئایین وێنادەکرد. هاینریش هاینە لەساڵی ١٨٥٢دا دەنوسێت: ''سۆز و بەزەیی لەناو دڵەکانماندا شەپۆلان دەدات، هەناسەمان سواربووە، دڵ وەختە لەسینە دەرێ، ئەمجارە خودی "یەهوا" لەسەرەمەرگدایە. یەهوای پیر دەخوازێت بمرێت و بۆ هەمیشە بەجێمانبهێڵێت. زەنگی کەنیسەکان نابیستن؟ بکەونە سەر ئەژنۆ، دەیانەوێت کۆتا سرووتی پیرۆز بۆ خودایەک، کە لەسەرەمەرگدایە، بەجێبهێنن''(استران: ١٩٩٦؛ ٤٣). هیگڵ، لەساڵی ١٨٠٢دا، لەبارەی مەرگی خوداوە قسەیکردووە(گیسلر: ٢٠٠٧؛ ٨١). هەڵبەت هیگڵ هێما بۆ "مەرگی مەسیح"، وەک سێیەمین ڕەگەزی سیانەی پیرۆز بەسەر خاچەوە، دەکات. بەڵام بۆچی لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا دەستەواژەی "مەرگی خودا"، نیچە و فیکری ئەومان بەبیردێنێتەوە؟ پێدەچێت هۆکارەکەی بۆ ئەوە بگەڕێتەوە، نیچە بوێرانەتر لەئاست ئەم پرسەدا قۆڵى هەڵماڵى و جیاوازتر لەوانەی پێش خۆی پرسەکەی بەڕوون و ڕەوانی خستەڕوو. نیچە، بەوپەڕی خودئاگاییەوە لەم پرسەی ڕوانی و بە وریاییەوە لە چەقی باسوخواسە فیکرییەکانیدا داینا و بەدەم ئازارێکی قووڵەوە، لێکەوتە مەترسیدارەکانی ئەم پرسە هەستیارەی هەڵسەنگاند.

دەگوترێت لاپەڕەکانی کتێبی (زانستی شاد)، یەکەمین دیمەنە مەترسیدارەکانی ئەم سیناریۆیەی تێدا تۆمارکراوە. بەڵام لەسیاقی کتێبی (بەرەبەیان)یشدا، ئاماژە بۆ ئەم سیناریۆ مەرگبارە کراوە. ئەگەرچی لەمەیاندا، ئاماژەکە لەئاستی ڕووکەشدا ماوەتەوە و بابەتەکە بەڕوونی باسنەکراوە. دواتر ئەم سیناریۆیە لە سیاقی کتێبی (وەهای گوت زەردەشت)دا بەڕوون و ڕەوانی و بە پوختی دەخرێتەڕوو. لەم کتێبەدا، پرسی "مەرگی خودا" بە تەواوی قورساییەکانی دەستەواژەکەوە، بەکۆی مانا فیکری و کەلتورییەکانیەوە، بەر زەینی خوێنەر دەکەوێت. سەرەتا دێوانەیەک بەچرایەکەوە لەناو خەڵکیدا دەردەکەوێت و لەنێو ئاپۆڕای بێ‌باوەڕاندا هەنگاودەنێت و لەبەر خۆیەوە بەبەردەوامی ئەمە دەڵێتەوە: ''بەدوای خودادا دەگەڕێم! بەدوای خودادا دەگەڕێم!''. دەستەی بێ‌باوەڕان بەدەم گاڵتەوگەپەوە وەڵامی دەدەنەوە: ''مەگەر خوداکەت منداڵە و ڕێی ونکردووە؟''. دێوانەکە، لەم بێ‌باکییەی ئەوان سەری سوڕدەمێنیت و بۆ ساتێک لەچاوەکانیان ورددەبێتەوە و بەسەریاندا هاواردەکات:

''ئێستا من پێتان دەڵێم خودا بۆ کوێ ڕۆیشتووە. من و ئێوە، واتە ئێمە، ئەومان کوشتووە. ئێمە، هەموومان، بکوژانی ئەوین! لێ ئێمە چۆن بەم کارە هەستاین؟ چۆن توانیمان دەریاکان وشک بکەین؟ کێ ئیسفەنجی پێداین، تاوەکو ئاسۆ بسڕینەوە؟ کاتێک پەیوەندیی زەوییمان بە خۆرەوە بچڕاند، دەمانزانی چی دەکەین؟ ئێستا زەوی ڕوو بەرەو کوێ ملدەنێت؟ ئێمە بەرەو کوێ پەلکێشدەکات؟ داخۆ بۆ هەمیشە لەخۆرەکان دوورناکەوینەوە؟ داخۆ ئێمە بۆ هەمیشە و بەبەردەوامی و بەبێ وچان، لەپێش و لەپاش، لای ڕاست و لای چەپ و لەهەموو لایەکەوە تووشی داڕمان و کەوتن نابین؟ ئایا ئێمە لە هەناوی عەدەمێکی ناکۆتادا سەرگەردان نابین؟ ئایا شنەی ئەم عەدەمە بەسەر ڕووخسارمانەوە هەستپێناکەین؟ ئایا ئاوازی گۆڕهەڵکەنان، کە خودا دەنێژن، نابیستین؟ خودا مرد! خودا مردووە! ئێمە ئەومان کوشت! ئێمەی بکوژی بکوژەکان، چۆن دەتوانین دڵنەوایی خۆمان بکەین! چەقۆکەی دەستمان، خوێنی پیرۆزترین و بەدەسەڵاترین ئەو هێزەی ڕشت، کە تاوەکو ئێستا دونیا بەخۆیەوە بینیبێتی. کێ دەستەکانمان لەم خوێنە پاکدەکاتەوە؟ بە کام ئاو، ئەم خوێنە لەسەر دەستمان بشۆین؟'' (نیچە: ٢٠١٠؛ ١٩٢_١٩٣).

دێوانەکە، بەم‌جۆرە هاواریکرد، لێ هیچ کەس توانای ئەوەی نەبوو لەم هاوارە تێبگات. تێگەیشتنی خەڵکی لەکوێ و ئەم ئاگادارییە مەترسیدارەی ئەو لەکوێ؟! مەودای نێوان تێگەشتنی خەڵکی و ئاگادارییەکەی ئەو، گەلەک زۆربوو. ئەم دێوانەیە، زۆر لەکاتی خۆی زووتر دەرکەوتبوو، هێشتا ڕۆژگاری ئەو نەهاتبوو. دەبوو ڕۆژەکان تێپەڕن، تاوەکو پەردە لەسەر ئەم حەقیقەتە پەنهانە لابچێت، وەک‌بڵێی ئەو ڕووداوە مەزنە هێشتا بەڕێگاوەیە و لەئایندەدا دەقەومێت. دەوترێت ئەم دێوانەیە هەر لەهەمان ڕۆژدا سەردانی چەندان کەنیسەی کردووە و بۆ مەرگی خودا، شیوەنی گێڕاوە. ئەو دەمەی دێوانەکە لەلایەن خەڵکییەوە لە کەنیسە وەدەردەنرێت و داوای لێدەکرێت هۆکاری ئەم دێوانەبازییەی ڕوونبکاتەوە، دێوانەکە بەردەوام ئەمەی وتووە: '' مەگەر کەنیسە جیا لەوەی ئارامگا و گۆڕی خودایانە، دەشێت شتێکی تربێت؟ ''.

بەشێک لە ڕاڤەکاران  لەوباوەڕەدان، دێوانەی ناو ئەم حەکایەتە، هێمایە بۆ خودی "نیچە". نیچە، کە هەرجارە و لەسیاقی زمان و بەرگێکی جیاوازدا ئاوازی سەرمەدییەتی خۆی دەچڕێت، ئەوێک کە هەندێکجار لە پەیکەری بێ‌گیانی "چەکوش"ێکدا ڕستەی توند دادەکوتێت و هەندێکجار لە ناو گیانی پەیامبەرێکی وەک "زەردەشت"دا ڕۆدەچێت و مەستانە دەپەیڤێت، ئەمجارەش بەرگی پەشمینی دێوانەیەک دەپۆشێت و چەشنی شێتەکان، ئاوازی غەمگین بۆ مەرگێکی دەگمەن دەهۆنێتەوە.

  

بۆچوونەکان لەسەر دەستەواژەی "مەرگی خودا"

ئەو سروودەی دێوانەکە بۆ ماتەمی مەرگی خودا دەیچڕێت و ئەو شیوەنگێڕانەی ئەو، کە بۆ ئەم کۆستە گەورەیە بەرپایدەکات، دەشێت وەک بەڵگەیەک بۆ تێڕامانی قووڵ و غەمگینانەی نیچە بۆ "مەرگی خودا" و بۆ "لەدەستچوونی پیرۆزترین و بەدەسەڵاتترین هێزێک، کە تاوەکو ئەمڕۆ دونیا بەخۆیەوە بینیویەتی"، بهێنرێتە بەرباس. ڕوونتر بدوێم، نیچە بۆ ئەم لەدەستدانە مەزنە، غەمگین بووە. دەتوانین بڵێین لەپشتەوەی ئەم دەستەواژە بەڕووکەش ئاتەیستییەدا، باوەڕێکی قووڵ خۆی مەڵاسداوە. ئەم باوەڕە قووڵە، بە بەرچاوڕوونییەکی بێ‌وێنەوە، تاوانی سەربڕینی ئەم بوونەوەرە نازەنینە لەلایەن مرۆڤەوە، شەنوکەودەکات. ئەمە هاوارێکی غەمگین و پڕ ئازارە دەرحەق بە خامۆشبوونی چرای باوەڕ لەناو دڵی مرۆڤدا، ئەو مرۆڤەی، کە خودای کوشت و بە خاکی سپارد و وەک فیرعەونێکی لەخۆبایی کەڵکەڵەی ئەوە کەوتە سەریەوە، خۆی لەشوێنی خودادا دابنیشێت. ئەم ڕووداوە مەزنە، ئەم کوشتنە پڕ لەبوێرییە، پێشهاتێکە هێشتا وەک ڕووناکی ئەستێرەیەکی دوورەدەست دەردەکەوێت و هەموان توانای بینینیان نییە. تەنها چاوە دووربین و تیژەکان دەتوانن ئەم ڕووناکییە دوورەدەستە ببینن. نیچە لەمیانی دەستەواژە و ڕستە کورت و چەکوش‌ئاساکانیەوە، دەیەوێت شوێنپێی ئەو لێکەوتە مەترسیدارانە هەڵبگرێت، کە مەرگی خودا بەدوای خۆیدا دەیانهێنێت. شوومیی ئەم خوێنە، کە بە زوڵاڵیی هیچ ئاوێک ڕاناماڵدرێت، ڕۆژێک دامێنی هەمووان دەگرێتەوە و بۆ زیانە گەورەکانیشی، هیچ چارەسەریک بوونی نابێت. کارەساتی ترسناکی نێهیلیزم و لەمانا بەتاڵبوونەوەی هەموو بەهاکان، باجی ئەم خوێنڕشتنە دەبێت، مرۆڤی نوێ دەبێت ئەم باجە سەنگینە بدات. ئەگەر لەمڕۆدا مرۆڤ، وێڕای ئەوەی لەناو نازونیعمەتی ماددە و چێژپەرەستیدا نقومبووە، لەهەموو کات زیاتر، هەست بە خەمۆکی و بێ‌هیوایی دەکات و خۆی لەلێواری لەناوچووندا دەبینێتەوە، ئەوا باجی ئەو تاوانە مەزن و ترسناکە دەدات، تاوانی مەزنی کوشتنی خودا و سڕینەوەی ئاسۆ میتافیزیکییەکان. تاوەکو سەردەمی نیچە، مرۆڤایەتی خودای هەم وەک جێ نزرگە و سەرچاوە، هەم وەک دوامەنزڵگە و کۆتائامانجی هەموو باوەڕەکانی خۆی ئەژماردەکرد. خودا، لەدیدی مرۆڤدا، بەرجەستەبووی هەموو هیوا بڵندەکان و خواستە باڵاکان بوو، خودا ناوەندی پیرۆزی هەموو پیرۆزییەکان بوو، خودا کۆتا خانەی دڵڕفێنی هەموو ویست و ئارەزووە ناکۆتاکان بوو، خودا چەقی گەردوونێکی ناکۆتا و مینای هەمیشە درەشاوەی کەنار زەریایەکی بێ‌پایان بوو، هەموو ڕێگاکان لەوەوە دەستیان پێ‌دەکرد و بەرەو لای ئەو دەچوونەوە، بەڵام وا ئێستا و لەبەرئەنجامی پرۆسەیەکی مێژوویی‌دا، کە لەڕێنیسانسەوە دەستیپێکرد، باوەڕ دەست لەم بوونەوەرە نازەنینە دەشوات و هیواکان دەستبەرداری ئەم خانەی هیوایە دەبن و ئەو ئەستوورە باڵایە لە سەرووی ئاسمانەکانەوە بۆ سەر زەوی دادەبەزێنرێتە خوارەوە. ئەوەی سەردەمانێک بە سەرچاوەی هەموو ڕەسەنایەتی و حەقیقەتێک دادەنرا، ئەمێستاکە سەراپا بە وەهم و وڕێنە ئەژماردەکرێت و بەدوای ئەمەدا، سەرلەبەری بەهاکان و ئامانجە باڵا و پیرۆزەکان بەبێ هیچ سەرپەناهێک دەمێننەوە و لە بازاڕی نێهیلیزمدا سەرگەردان دەبن و بەرەو بۆشاییەکی ناکۆتا دەخزێن، لەوێدا بۆ هەمیشە پەرت دەبن. ئەمەش واتە چارەنووسی شووم و هەژێنەری نێهیلیزم.

ئەمەی وتمان، دیوێکی دراوەکە بوو، دەتوانین بۆ دیوی دووەمی دراوەکە بڕوانین. دەستەواژەی "مەرگی خودا" مانا و دەلالەتی تر لەخۆدەگرێت. ڕاستی ئەوەیە، نیچە بۆ هەمیشە بەدیار پرسەی مەرگی خوداوە دەست لەسەر ئەژنۆ دانانیشێت. ڕوونتر بدوێین، ئەگەر بۆ دیوی دووەمی ئەم پێدراوە بڕوانین، دەبینین، نیچە نەوەک هەر بۆ "مەرگی خودا"، تازێبار نییە، بەڵکو بەدەم هەلهەلە و سەماوە ڕووبەرەو ئەو ئاسۆ ناکۆتایانە ملدەنێت، کە لە غیابی خودایەکی بەتوانادا، بەڕووی مرۆڤایەتییدا کراونەتەوە. لە هزری بەرزەفڕی کەسێکی سەرکەشی وەک نیچەدا، کە لەسەردا خەیاڵی داهێنان و ئافراندنی هەیە، هەبوون و ئامادەیی هێزێکی باڵای وەک خودا، ڕێگری و کۆسپێکی گەورە دەبێت و بگرە دژ و پێچەوانەی ئەم هزرینە بەرزەفڕەیە. ئەگەر مرۆڤ ناچارە و دەبێت بۆ سەرچاوەی هەموو پاکی و خێر و ئافراندنێک، بەدوای خودایەکدا بگەڕێت، کەواتە مرۆڤایەتی لەناو ئەم گەردوونەدا چ کارەیە و بە چ دەردێک دەخوات؟ بە لەبەرچاوگرتنی ئەو پەیامە بڵندەی نیچە بۆ "مرۆڤی باڵا"ی لەبەرچاو دەگرێت، دەتوانرێت پەی بەوە ببرێت، کە بۆچی لەبری درێژەدان بە شین و شەپۆڕ و ماتەمگێڕان لە پرسەی خودادا، نیچە هەلهەلەی مەستانەی کێشا و گۆرانیی بۆ سپێدەیەکی نوێ و دونیایەکی تازە چڕی.

لێگەڕێن جۆرێکی تر بدوێین. دەشێت دەستەواژەی "خودا مرد"، وەک ڕستەیەکی خەبەری وەربگرین. ئەم ڕستەیە هەواڵی ڕووداوێک، کە لە گێتی‌دا قەوماوە، ڕادەگەیەنێت. ڕووداوەکە، ئەوەیە مرۆڤ خودای کوشتووە. کەواتە تاوانێک ڕوویداوە و دەبێت دابنیشین و چاوەڕوانی توندترین سزا بین. وەک وتمان، ئەم ڕاڤەیە، تەنها دیوێکی پێدراوە نیچەییەکە دەبینێت. بەدیوەکەی تردا، دەشێت لەهەناوی ئەم دەستەواژە ترسناکەدا، جۆرە فەرمان و لێخوڕینێک پەنهانبێت و ڕاستییەکەی ئەوەبێت ئێمە ئەم دەستەواژەیە وەک ڕستەی داخوازی وەربگرین، کە نیچە لەڕێگەیەوە بانگمان دەکات و فەرمانمان پێ دەکات "وەرن خودا بکوژین، بۆ ئەوەی مرۆڤی باڵا لەدایک ببێت". لەنێوان ئەم دوو ئاڕاستەیەدا، دەشێت ئاراستەی سێهەمیش بوونی هەبێت و پێمانوابێت، نیچە هەر بەڕاستی بۆ مەرگی خودای ڕاستین پرسەی گێڕاوە، ئەو خودایەی بەدرێژایی مێژوو هەرکەسە و بەجۆرێک لەجۆرەکان لەپای تەماح و هەوەسە مرۆییەکانی خۆیدا گەوزاندییەوە. خودای سەدانجار گەوزێنراو بەدەستی مرۆڤ، ئەو خودایەی هەرجارە و بەشێوەیەک و هەر زەمانە و بە ئامرازێک لەناو قوڕاوی هەوەسی مرۆییدا دەگەوزێنرا، سوکرات بە خەنجەری فەلسەفە، پۆڵس بە شەریعەتی درۆیینی مەسیحییەت و مرۆڤی ئێستاش بە مۆدێرنە، هەرجارەو ئەم خودا نازەنینەیان لەسەر عەرشی خۆی هەڵبڕیوە. کەواتە پێدەچێت خودای ڕاستین دەمێک بێت لەم هەموو هەڵبڕین و گەوزاندنەدا، پەڕوباڵی لێ بووبێتەوە و تەنها زڕە خودایەکی لێ مابێتەوە. زەردەشتەکەی نیچە، بۆ مەرگی ئەم زڕەخودایە شایی دەگێڕێت، خودایەک، کە بەرئەنجامی خەیاڵپڵاوی و هەژمونخوازیی قەشەکان و فەیلەسووفەکان بووە.

''مانای ئەم بانگەوازە، بانگەوازی مەرگی خودا، ئەوە نییە، گوایە بوونەوەرێکی زیندوو بەناوی خودا، هەر بەڕاستی و پڕ بەمانای وشەی مەرگ، مردبێت. بەڵکو مەرگی خودا لێرەدا ئاماژەیە بۆ ئاوابوونی چاخی باوەڕ بە حەقیقەتە میتافیزیکییەکان، ئەو باوەڕەی تاوەکو سەردەمی مۆدێرن بۆ کەلتوری ئەورووپی سودێکی هەبوو''(Sedgwick, 2009: 31)

ئاراستەی سێهەم، یان بۆچوونی سێهەم، بەوەی تاڕادەیەک دوو بۆچوونەکەی تر لەخۆیدا جێدەکاتەوە، زیاتر بەهەند وەردەگیردرێت. ئەم بۆچوونە دەیەوێت ئەوە ڕوونبکاتەوە، کە نیچە وێڕای ئەم بانگەشە بەڕووکەش پڕ لە کوفرەی، هەرگیز هاوشێوەی ئەتایستە بەناوبانگەکان بەدوای ئەوەوە نەبووە ئەم بانگەشەیەی خۆی بەکۆمەکی بەڵگە بسەلمێنێت و ئارگۆمێنتێک بۆ پرسی نەفیی "بوون"ی خودا بخاتەڕوو. "خودا مردووە"، هاوشێوەی "نەفیی هەبوونی خودا"ی ئەتایستەکان، نکۆڵیکردن نییە لە بوونی بوونەوەرێکی میتافیزیکی. تەنانەت نیچە بەدوای ئەوەشەوە نەبوو، گومان لەسەر وێنا و ئایدیای "خودا" درووستبکات، بەڵکو ئەو تەنها بەدوای ئەوەوەبوو، پەردە لەسەر ڕاستییەکی تاڵی ڕۆژگاری خۆی لابدات. ئەو دەیویست پەردە لەسەر ئەوە لابدات، کە باوەڕ بە هەبوونی خودا، لەم چاخەدا سەنگ و قورسایی خۆی لەدەستداوە و بۆ پرسێکی نالۆژیکی گۆڕاوە. چیتر هیچ پاساوێک بۆ ڕۆڵ و کاریگەریی "باوەڕ بە هەبوونی خودا"، بوونی نەماوە، هەروەک بڵێی ئەو مردبێت. بانگەشەی نیچە ئەوەیە، کە گوایە ئەو تەنیا هەواڵی ئەم مردنەی ڕاگەیاندووە، ئەگینا ئەم پێشهاتە دەمێکە ڕوویداوە، ئەگەرچی هەموان ناتوانن بیبینن: ''مەزنترین ڕووداو لەناو زنجیرە ڕووداوەکانی ئەم دواییانەدا، مەرگی خودا بوو. پێشهاتی مەرگی خودا، یان ئەو پێشهاتەی کە باوەڕ بە خودای مەسیحییەت سەنگ و قورسایی خۆی دۆڕاندووە، لەئێستاوە سێبەری خۆی بەسەر ئەوروپادا پەخشەوەدەکات''(نیچە: ٢٠١٠؛ ٣٠٩). نیچە ناڵێت "خودایەک بوونی نییە"، ناڵێت "من باوەڕم بە خودا نییە"، نیچە دەڵێت "خودا مردووە". ئەو دەکارێت، پەردە لەسەر واقیعی ڕۆژگاری ئێستا لابدات، ئەوی‌دەم بە چاوانی تیژبین بۆ سەردەم و سرووشتی خۆی دەڕوانێت، ئەم واقیعە دەسەلمێنرێت(یاسپرس: ٢٠٠٨:٣٨٨). ڕاستی ئەوەیە، نیچە بەدوای چییەتیی ئەم پرسەدا، کنەوپشکنین دەکات.

نیچە وێڕای ئەوەی لەگەڵ کانت لەوەدا هاوڕایە، کە عەقڵی (پەتی)ی ئادەمیزاد، لە حکومدانی ئەرێنی یان نەرێنی لەمەڕ پرسی "هەبوون"ی خودا و ئایدیا وابەستەکان بەم پرسەوە، بێ توانایە، هەوڵدەدات لەسەر بنەمای ڕستێک تێبینیی نافەلسەفی، چۆنیەتیی سەرهەڵدانی ئەم چەشنە باوەڕ و ئایدیایانە لەناو گرۆی ئادەمیزاد_دا کێوماڵ بکات، دواتر لەسەر پایەی ئەنجامەکانی ئەم کێوماڵکردنە، نالۆژیکیبوونی پاساوی باوەڕ بە خودا، بسەلمێنێت. ئەو، خودا وەک پەرچەکرداری پاسیڤی مرۆڤ و وەک بەرهەمی "ترس" و لەڕاستیدا، وەک هەڵەیەک لە لێکدانەوەی مرۆڤ بۆ دیاردەکان، وێنادەکات. بە بۆچوونی نیچە، ئەوەی کە هۆکاری ڕووداوە سرووشتییەکان دەدرێتەپاڵ بوونەوەرێکی میتافیزیکی بەناوی "خودا"، بۆ کەم‌توانایی عەقڵی مرۆڤ دەگەڕێتەوە، بەوەی کە لە لێکدانەوەی دیاردەکان لەسەر پایەی ڕێسا و هۆکاری سرووشتی، دەستەپاچەیە. هەڵبەت لەگەڵ هەڵکشان و گەشەکردنی ئاستی تێگەیشتنی مرۆڤ لەم بابەتانە، بازاڕی ڕاڤە و لێکدانەوە ئاینییەکان، ڕەونەقی نەما. نیچە، لە شیکارییەکی تردا، وەهمی ڕۆنراو لەسەر بنەمای ستراکتۆرەکانی زمان، بەهۆکاری سەرهەڵدانی ئایدیای خودا، ئەژماردەکات.  لە میانی هەڵسەنگاندنێکی تردا، بە شوێنپێهەڵگرتنی فویەرباخ، پرۆسەی ئوبێکتیڤیتەکردنی هەموو هیواکانی ئادەمیزاد لەسیاقی بوونەوەرێکی باڵا و سەرووتر لەمرۆڤ و گەیاندنی بە ئاستی بوونەوەرێکی شێوەخودایی، بەهۆکاری سەرهەڵدانی ئایدیای خودا لەقەڵەمدەدات. ڕوونتر بدوێین، بەدیدی نیچە، ئەوەی کۆی هیوا مرۆییەکان بە بزماری بوونەوەرێکی نامرۆییدا هەڵبواسرێت، هۆکاری دەروونیی دەرکەوتنی ئایدیای خودایە. ئەم هۆکارانە، بەتەنها لە شێوەپێدان و هێنانەبوونی ئەم ئایدیا و باوەڕانەدا ڕۆڵناگێڕن، بەڵکو زەمینەی بەردەوامیی ئەم جۆرە باوەڕ و ئایدیایانەش دەڕەخسێنن، بە واتایەکی تر، نیچە بانگەشەی ئەوە دەکات، کە " باوەڕە ئایینییەکان لەسەر بنەمای بەڵگەی لۆژیکی ڕۆنەنراون و مرۆڤەکانیش لەبەر بەڵگە و ئارگۆمێنتەکان نییە کە باوەڕ دەهێنن، بەڵکو تەنها لەبەر لێکەوتە دەروونییەکانی باوەڕە، کە باوەڕ دەهێنن"(Young 2006: 106). وەلێ، بەدیوێکی تردا، خودی نیچە لەوباوەڕەدایە، کە ئەمجۆرە لێکدانەوانە لەسەر پایەی تێگەیشتنێکی نادرووست لە"خودا" ڕۆنراون. لەمیانی شەنوکەوکردنێکی ورددا، پەردە لەسەر لێکدژی و ناسازگاریی ئەم جۆرە لێکدانەوانە هەڵدراوەتەوە و هێدی‌هێدی کەموکورتییەکان هێندە ڕوون و ئاشکرابوون، دواجار ئادەمیزادیان بەو دەرئەنجامە گەیاند، کە باوەڕێک لەم سەرچاوە بێ‌بنەمایەوە هەڵقوڵابێت، چیتر شیاوی پەسەندکردن نییە! بەمجۆرە چیتر خودا، بەتایبەت خودای مەسیحی، شیاوی باوەڕپێکردن نییە. بەپێی دەربڕینی کۆپڵیستۆن، نیچە لەمیانی ئەم میتۆد و شێوازەدا، بەدووی ئەوەوەیە، کە ''نەخشەیەک لەمەڕ سەرچاوەکانی ئایدیای خودا بەدەستەوەبدات و بە خۆشحاڵییەوە شوێن دەرئەنجامێک دەکەوێت، کە هەر لەبنەوانەوە بە چەوت‌وچەوێڵی ڕۆنراوە، ئەو بانگەشە بۆ ئەوە دەکات کە: هەر ئەوەندەی پیشانماندا ئایدیای خودا لەکوێوە سەرچاوەیگرتووە، ئیتر پێویستیمان بە بەڵگەی ڕەتکردنەوەی "بوونی خودا" نییە''(کاپلستون: ٢٠٠٨؛ ٣٩٤). ئەو وێنە پڕ لە لێکدژی و ناماقوڵییەی، کە نیچە بۆ سەلماندنی بانگەشەکەی پشتی پێ دەبەستێت، بەمجۆرەیە: ئەم خودا توڕەیەی، کە ئێمە بە درووستی تێی‌ناگەین، بۆچی لەمە ڕوونتر نەهاتە گۆ؟ ئەگەر کەموکووڕی لە گوێی ئێمەدایە، بۆچی جووتە گوێیەکی پێ بەخشین، کە بەهۆیانەوە خراپ لە ئەو تێگەیشتین؟ خۆ ئەگەر پەردە بەسەر گوێی ئێمەدا دراوە و هیچ نابیستین، باشە کێ پەردەی بەسەردا داون؟ هەڵەی ئەو گۆزەگەرە ئێجگار گەورەیە، کە فێربوون و پەروەردەکردنی خۆی بەکۆتا نەگەیاند، لێ ئەوەی کە تۆڵە لە گۆزەکان و ئافرێنراوەکانی دەستی خۆی بکاتەوە، بەبیانووی ئەوەی خراپ بەبارهاتوون، ئەمە ئیتر لوتکەی بێ‌زەوقییە!(نیچە: ٢٠٠٩ج).

بە گوێرەی باوەڕی نیچە، "ئاکاری مەسیحی، مانای ڕاستگۆیی و ڕاستی، کە گەلەک بە وردی بەکاربراون"، بەسەر چەمک و مانای خودا، یان لەڕاستییدا بەسەر مانای خودای مەسیحییدا، زاڵن(نیچە: ٢٠١٠؛ ٣٤٢). هەروەتر، لێکدانەوەی مەسیحی بۆ کردەی ئافراندن، مانای خودای لەسێبەری خۆیدا داشاردووە. بەگوێرەی لێکدانەوەی مەسیحی بۆ کردەی ئافراندن، جیهان چەشنی سەکۆیەکە و حیکمەت و ڕەحمەتی خوداوەندی تێدا دەنوێنرێتەوە؛ هەموو "هەبوون"ێک لە هەناوی نەخشە و پلانێکی قووڵەوە هەڵقوڵاوە و لەم جیهانەدا ڕۆڵ و بەرپرسیارییەتیی بۆ لەبەرچاوگیراوە؛ ئاراستەی هەموو کاروبارەکان، لەژێر کۆنترۆڵی خودادایە و دەستی چارەنووسی خودا، هەمووان بەرەو ئامانجێکی باڵا دەبات. لێ ڕاستی ئەوەیە، کە "ڕۆژگاری هەموو ئەم حەکایەتانە، بەسەرچووە. هەست و ئاگایی مرۆیی لەبەرانبەر هەموو ئەمانەدا سنگ دەردەپەڕێنێت و دەوەستێتەوە؛ هیچ ویژدانێکی تاڕادەیەک ڕوون‌وڕەوان شکنابەین، کە هەموو ئەمانە بە ناپەسەند، هەڵە، درۆ، ژنانە، لاواز و ترسنۆکانە ئەژمارنەکات... ئەو ڕوانینانەی، کە ئێمەی ئەورووپایی لەئاست ئەمانە و لەئاست خودادا (ڕوانینێکی ئاکاری، کە ڕێک‌وڕاست بەرئەنجامی زووهد و خۆپارێزیی مەسیحی بوو) هەڵمانبژاردبوون، چیتر نامانەوێت بەهەند وەریانبگرین..."(نیچە:٢٠١٠؛ ٣٤٢_٣٤٣). ڕاستی ئەوەیە، خاڵی جیاکاریی نێوان نیچە و بێ‌باوەڕەکانی تر لە پرسی ڕووبەڕووبوونەوەی ئایدیای خودادا، ئەوەیە، کە ئەو هاوتای ئەوانیتر بانگەشە بۆ ئەوە ناکات، گوایە لە هەناوی مێژوو و لە دووتوێی بەڵگەکاندا بەدووی خودا گەڕاوە و نەیدۆزیوەتەوە؛ بەڵکو قسەی نیچە ئەوەیە، ئەوی کە لە پێگەی خودادا تا ئێستا بەڕێزەوە وێناکراوە و پەرەستراوە، لەبنەوانەوە هەر خودا نەبووە، چ بگات بەوەی شیاوی پەرەستن بێت: ''خوداوەند، هەروەک کیانێکی بێ‌نەوا، پووچ، زیانبار، نەک هەر هەڵەیەکە، بگرە تاوانێکە دژبە ژیان''.

 

                                            

 

وێنای مەسیحییەت بۆ خودا، خودا وەک خودای بیماران، وەک جاڵجاڵۆکە و وەک ڕۆح، یەکێکە لە داوەشاوترینی ئەو وێنایانەی، کە مرۆڤ دەستی پێیان ڕاگەیشتبێت؛ لەسەر ڕێگووزەری پاشەوپاشی جۆر و ڕەگەزی خودا، پێدەچێت ئەم چەشنە وێنایە، پەستترین قۆناغ بێت. خودا لەبری ئەوەی بارگۆڕانی ڕیشەیی، یان بەڵێ‌کردنێکی تاهەتایی بێت بۆ ژیان، کەچی بۆ پێگەی لێکدژیی ژیان دابەزی! لە وجوودی خودا، دوژمنایەتی لەگەڵ ژیان، سرووشت و هێزی ئیرادەی ژیاندا، نوێنرایەوە! خودا بۆ جۆرە دەستوورێک گۆڕدرا، کە بشێت بەهۆیەوە، هەر چەشنە تۆمەتێک دەرحەق "بەم جیهانە" و هەر چەشنە درۆیەک دەرحەق "بە جیهانەکەی تر" بڕێسرێت. لە وجوودی وی‌دا، "نەبوون" نوێینرایەوە و ئیرادە بۆ "نەبوون" پیرۆزکرا...(نیچە: ١٩٦٣؛ ٤٦).

بانگەوازی نیچە، کە لەسەر ئەوە ڕۆنراوە گوایە ئایدیای "خودا"ی مەسیحی لەگەڵ تەواوی چەمکە وابەستەکانی ئەم ئایدیایە؛ دونیاکەی تر، بەهەشت، دۆزەخ، پاداشت و سزا، سەراپا ڕستێک "ئەفسانەی زیانبارن"، بەم تێگەیشتنە بۆ چەمکی خودا، بەستراوەتەوە: ''من مەسیحییەت سەرکۆنەدەکەم، چونکە کەنیسە مەسیحییەکان، لەمیانی پیلانگێڕییە شاراوەکانیان، هەموو چەشنە بەهایەکیان ئاوەژوو کرد. ئەوان هەر بابەتێکیان بەهادارکرد، کە لێکدژی لەگەڵ تەندرووستی، جوانی، بوێری، بەخشندەیی ڕۆح و بەگشتی لێکدژی لەگەڵ ژیاندا هەبێت''(Shacht, 2001; 357). بەگوێرەی پێ‌وابوونی نیچە، بەوەدا کە هەر لەبنەڕەتەوە، لە قوڵایی باوەڕ بە خودایی مەسیحیدا، هەستی گوناح و خۆبەهەڵەزانین چێ‌کراوە، بۆیە هەردەم ئازاری ویژدانێک سەراپای بەختەوەری و خۆشنودییە زەمینییەکان ژەهراوی دەکات و مایەپووچی و بێ‌ڕەونەقی بەسەر ژیانی گرۆی ئادەمیزددا زاڵدەکات و قەرەبووی ئەمەش، لەڕێگەی باوەڕبە بەهەشتێکەوە دەکرێتەوە، کە بە وتەی نیچە، "لە مرۆڤ پەنهانە" و لەڕاستیشدا "هیچستانێک"ە لەئاسماندا(نیچە: ٢٠١٠؛ ٤٣)، بۆیە ئەم باوەڕە، سەنگ و قورسایی ژیانی ئەم دونیایە لەکەدار دەکات؛ ئەمەش هەڵدێرانە بەرەو دامێنی جۆرە نێهیلیزمێکی تر، کە نیچە بەتەواوی دژی دەوەستێتەوە و زەردەشتیش بانگماندەکات، کە:

براکانم سوێندتان دەدەم بەئەمەک بن بۆ زەوی و باوەڕ بەوانە مەکەن کە باسی ئومێدی نازەمینی‌تان بۆ دەکەن. ئەوانە بزانن یان نەزانن، ژەهرڕێژن...

ڕۆژگارێک کوفر لەهەمبەر خودا گەورەترین گوناە بوو، وەلێ خودا مرد و لەگەڵیشیدا هەموو ئەم گەورە گوناهبارانە مردن. ئەمڕۆ کوفرکردن لەهەمبەر زەوی، مەزنترین گوناهە و بەهابەخشینە بە دەروونی پێوار زیاتر لە بەهابەخشین بە مانای زەوی.

سەروەختێ ڕۆح بەچاوێکی سووکەوە بۆ جەستەی دەڕوانی، لەو سەروەختەدا ئەم سوکایەتیپێکردنە مەزنترین کار بوو. ڕۆح دەیویست جەستە لانەواز و باریک و قێزەون و برسی بێت، وایدەزانی بەم چەشنە دەتوانێت لە جەستە و لەزەوی هەڵبێت.(نیچە: ٢٠١٠؛ ٢٢_٢٣).

خودا وەک چەمک، هێمایە بۆ قەڵەمڕەوی ئایدیاڵ و ئایدیاکان. لە ئەفلاتوون بەدواوە، لەپاش کەرتبوونی جیهان و دابەشکردنی بەسەر جیهانی بەرهەست و جیهانی سەرووهەست و بە ڕەسەن ناساندنی جییهانی سەرووهەست، چیتر جیهانی بەرهەست وەک سێبەر و وەک پانتاییەکی دەستی دوو ئەژمارکرا و نێوبانگى خۆی لەدەستدا. لێرەوە، باوەڕ بە خودا لەسەر بنەمای بیروباوەڕی مەسیحی، هەر ئەو ئەنجامەی لێدەکەوێتەوە، کە دەبێت هەمیشە مرۆڤ بۆ ڕاپەڕاندن و چارەسەری کاروبارەکانی خۆی، چاو ببڕێتە هێزێکی دەرەوەی خۆی، ڕوونە کە سەرئەنجامی ئەم جۆرە ئومێدە وێرانکەر و ئالوودەکەرە، هەر گرگنی و لاوازی و لادان دەبێت؛ ئەمەش خۆبەخۆ مرۆڤ لەسەر ئەوە ڕادەهێنێت، کە لەبری ئەوەی مێژوو بئافرێنێت، پاڵی لێ دەداتەوە و چاوەڕوان دەبێت تاوەکو دەستێک لە نادیارەوە بێت و بەردێک لەسەر بەردێک دابنێت، لە وەها هەلومەرجێکدا خودی مرۆڤ هیچ هەوڵ و کۆششێک بۆ گۆڕینی بارودۆخی داسەپاو نادات و ناکارێت خواستەکانی خۆی بەدیبهێنێت، لاوازی و دەستەپاچەیی خۆی، بە هەبوونی "ئەو" پاساودەدات. ئەم جۆرە باوەڕە ڕەتێنەر و پڕوکێنەرە، نیچە هاندەدات ئارەزووی مەرگی خودایەک بکات، کە ڕێگای لە جووڵە و ئاکتی مرۆیی بەستووە و مرۆڤی بەرەو ناو دۆڵی ژیانێکی نەرێنی و پاسیڤ ڕاماڵیوە و تەنیا لە قاڵبی کیانێکی بێ‌دەستوپێ و گوێڕایەڵ، قبوڵیدەکات: ''من بە خراپ و بە دژەمرۆی دەزانم، هەموو ئەو پەندانەی لەبارەی ئەوێکی یەکتا و کامڵ و بێ‌جووڵە و بێ نیاز و پایەدارەوە ڕێسراون''(همان:٩٩).

جیا لەم شەنوکەوکردنەی بانگەواز بۆ مەرگی خودا، نیچە لە چەندان شوێندا هەم هێما بۆ جوگرافیای مەرگی خودا دەکات، هەم کەم و زۆر هێما بۆ مێژووی ئەو مەرگەش دەکات: ''هەنوکە وەختە سەرەتاکانی سێبەری گەورەترین ڕووداو لە زنجیرە ڕووداوەکانی ئەم‌دوایانە، واتە مەرگی خودا، یان بەواتایەکی تر بێ‌بایەخبوونی باوەڕ بە خودای مەسیحی، باڵ بەسەر ئەورووپادا بکێشێت''(نیچە: ٢٠١٠؛ ٣٠٩)، نیچە ئەم دیاردەیە بە دەرکەوتنی "ئەو هەورە تاریک و توونانەی، کە بەم‌زووانە ئەورووپا دادەپۆشن"، دەچوێنێت (همان: ٣١٠) و لەچەند شوێنێکی تردا، لەڕێگەی دەربڕینی هاوشێوەوە، بۆنمونە وەک ''ئاوابوونی خوداباوەڕیی ئەورووپایی''(نیچە: ٢٠١٠؛ ج:٧٣) و ''ئاوابوونی باوەڕ بە خودای مەسیحییەت و سەرکەوتنی ئیلحادی زانستیی، پرسێکی ئەورووپاییە''(نیچە: ٢٠١٠؛ ٣٤١)، هێما بۆ هەمان بابەت دەکات. لەهەناوی ئەم چەشنە دەربڕینانەدا، بەجۆرێک لە جۆرەکان مەبەستی نیچە لە چەندوچوونی نواندنەوەی هەڵاسازی "مەرگی خودا"دا شاردراوەتەوە. هەروەتر، ئەم جۆرە دەربڕینانە، سەلمێنەری ڕاست و درووستیی بانگەشەی ئەوانەشن، کە لەسەر ئایدیای "مەرگی خودای مەسیحی" لە فیکری نیچەدا پێداگری دەکەن و لەو باوەڕەدان لەدەستچوونی باوەڕ بەخودا لەلای مرۆڤی مەسیحی و داپۆشینی ڕووخساری ئەم پەرستراوە بە دەمامکی خاک، هەر یەک بابەتە.

 

 

 

مەرگی کام خودا؟

لەپاش کێوماڵکردنی مەبەستی نیچە لەمەرگی خودا، یەکەمین هەنگاوی فرەپێویست، ناسینی ئەو خودایەیە، کە نها بەرەو قەڵەمڕەوی (نەبوون) کۆچیکردووە. کام خودایە بوو، بەجێی‌هێشتین؟ تاڕادەیەک ئەم پرسە لە هزری نیچەدا، لەو کەمە بابەتانەیە، کە هەموان کەم و زۆر لەسەری کۆک بن. وێڕای زۆری و بۆری و تەنانەت لێکدژیی بیروبۆچوونی ڕاڤەکارانی هزری نیچە لەمەڕ پرسی خوداباوەڕی لای ئەو، هەموان لەسەر ئەوە کۆکن، لە جیهانی نیچەییدا تەنیا "خودای مەسیحی"یە لە چنگی مەرگدا گیریخواردووە و خوداکانی تر لە گەردوغوباری عەدەم پارێزراو بوون. بە بۆچوونی هایدگەر: ''لە ئاوازی ئەم قسەکردنەوە، وا دەردەکەوێت، کە مەبەستی نیچە لە مەرگی خودا، بەتەنیا مەرگی خودای مەسیحی بێت. ئەوە ڕوونە، کاتێک نیچە چەمکی "خودا" یان "خودای مەسیحی" بەکاردەهێنێت، مەبەستی "جیهانی میتافیزیک"ە. (ضميران: 2004: 277). یاسپەرسیش بەپشتبەستن بە قسەگەلێکی نیچە، کە ڕووکارێکی (transcendental)ییان هەیە، بەم جۆرە ئەنجامگیری دەکات: ''ئەو نیچەیەی دەبوو نکۆڵی لە خودا بکات، لەوێدا کە دەڵێت  "ڕاستی ئەوەیە، تەنیا خودای ئەخلاقی نکۆڵیی لێ کراوە"، خۆبەخۆ بوار بۆ دووبارەدەرکەوتنەوەی خودا دەڕەخسێنێت. ئەوی‌دەم ئەو، هێندەی لەبارەی خوداکان و کاروباری لاهووتەوە دەپەیڤێت، هێندە لەبارەی خودای تاقانەوە ناپەیڤێت، بەدڵنیاییەوە هەموو دەرگاکان بەڕووی (لاهووت)دا داناخات''(یاسپرس: ٢٠٠٨؛ ٦٨٠). پێر سۆفرێنیش، دەربڕینێکی هاوشێوەی هەیە: ''لە دەستپێکی (وەهای گووت زەڕدەشت)دا و لەبەندی یەک‌دا، بابەتەکە بە سرووت و جۆرە نوێژێک دەستپێدەکات، لەبەندی چواردا، وێنەیەکی سەرنگوون لەمەڕ خودا دەخاتەڕوو. کەواتە پێدەچێت مەرگی یەک جۆر خودا، بەمانای مەرگی هەموو خوداکان نەیەت''(سوفرن: ١٩٩٦؛ ٧١). فردریش باخ، یەکێک لە ڕاڤەکاران و کۆکەرەوەی بەرهەمەکانی نیچە، لەو باوەڕەدایە کە: ''نیچە لە خەمی ئەوەدایە، بەهرە مەزهەبی و ئاکارییەکانمان لە وێرانبوون بپارێزێت، ئەو دەیەوێت خوداوەندمان بۆ بگەڕێنێتەوە، دەیەوێت لە هەناوی مەعنەویەتێکی قووڵ و سەرەتاییانەدا، خودامان بۆ زیندوو بکاتەوە. خودایەک، نە خودای کەنیسەیە و نە خودای لاهووت، بەڵکو خودایەکی بڵندپایە و نەناسراوە، کە نیچە لەسەرەتاوە میحرابەکەی ئاواکردووە و سوێندی خواردووە خزمەتی بکات''(باخ: ٢٠٠٦؛ ٨).  هەڵبەت ئەوەش بڵێین، نیچە خۆی زەمینەی بۆ ئەم جۆرە ڕاڤە و تێگەیشتنانە ڕەخساندووە:

هێشتا گەلەک خودای نوێ بواری دەرکەوتنیان هەیە! تەنانەت خودی من کەسێکم، کە ناوبەناو و لە سات و کاتی نامومکیندا غەریزەی مەزهەبی، واتە غەریزەی "خودا_درووستکردن"م تێدا چالاکدەبێت، زۆر جار لاهووت، چ بەشێوەی سەرنگوون بێت یان جۆراوجۆر، خۆی بۆ من ئاشکرادەکات... نابێت گوومان بکەم، ژمارەیەکی گەلەک زۆر لەخودایان بوونیان هەیە... بەهرەی نائاسایی زەردەشت لەم بارەوە لەبەرچاوبگرین، زەردەشت تا ئەو شوێنە دەڕوات کە ددانی پێدا بنێت: "من تەنیا باوەڕ بە خودایەک دەکەم، بتوانێت سەمابکات"(نیچە: ٢٠٠٥؛ ٧٦٩_٧٦٨).    

سۆفرێن، بەپشتبەستن بە نموونەی تایبەتیی، جێنالۆجیی(genealogy)ی چەمکە نیچەییەکان، لەسەر بنەوانی هێزی کردار و پەرچەکردار پۆلێنبەندی دەکات و مەرگی خودا لەسۆنگەی چوار چەشنە مرۆڤەوە، کە لەناواخنی وتەکانی زەڕدەشتدا بەردەوام لەیەکتر جیادەکرێنەوە، وێنادەکێشیت:

 

مرۆڤانە، زێدە مرۆڤانە	مەرگی مەسیح بەسەر خاچەوە
کۆتا مرۆڤ	سڕینەوەی سەرەوەر و ئاغایەک، کە چاوەڕوانییەکانی لەڕادەبەدەرن و بەشێوەیەکی وەڕسکەر، چاودێر و ڕەقیبە
مرۆڤی سەرووتر	پاشماوەی سێبەری خودا
مرۆڤی باڵا	وێرانکردنی فەرمانە کۆنەکان، یەکەمین قۆناغەکانی گۆڕینی سرووشت.

 (سوفرن: ١٩٩٦؛ ١٣١)

 

 

لەسەر ئەم بنەمایە و بەگوێرەی ئەو تێگەیشتنانەی لای سەرەوە هێمایان بۆ کرد، چیتر ناشێت نواندنەوەی هەڵاسازی "مەرگی خودا"، وەک سەلمێنەری بێ‌باوەڕیی دەمارگیرانەی نیچە لێکبدرێتەوە، هەروەتر، نابێت وەک هاومانای باوەڕنەبوون بە هەرچ جۆرە بوونێکی ڕەهای دەرەزەمینی و ڕێنوێنیکەر، ئەژماربکرێت. بەلەبەرچاوگرتنی ئەوەی، کە لەمەڕ ڕوانینی نیچە لەهەمبەر وێنای "خودا" و بەتایبەت خودای مەسیحییەت، وتمان، بەپشتبەستن بەوەی، کە نیچە خۆی وەک کەسێک وێنادەکات "خودای لێ ونبووە" و پێداگری لەسەر "خودای ونبوو" دەکات(نیچە: ٢٠١٠؛ ٣١٧، ٣١٦ و...)، وەها هەڵهێنجانێک، کە نیچە بە بێ‌باوەڕ لەقەڵەمنەدەین، زیادەڕەوی نییە. ئەوەی، کە نیچە پرسی "خودای ونبوو" دەداتەبەرباس، دەشێت هێمابێت بۆ تێڕامانێکی قووڵ بەدیار لەدەستچوویەکەوە، کە بەحەق شیاوی خوایەتیکردن بووە. لەم ڕووەوەیە، هەندێک لەوانەی ئەزموونی ئاگری فیکری نیچەیان کردووە، نیچە لە زۆرێک لە گەورە خوداباوەڕانی ناسراو، بەخوداباوەڕتر دەزانن.

بەگوێرەی لێکدانەوەی فێردید، پێدەچێت هەر لە بنەڕەتەوە فیکری نیچە، بەهۆکاری ئەوەی درووشمی کوفرئامێزی خستە سەر زمانەکان، لە فیکری دیکارت، سپێنۆزا، لایب‌نیتس، هیگڵ و تەنانەت فلۆتین و ئیبن سیناش، زیاتر لە بوونی خودای ڕەسەنەوە نزیک بێت! ئاخر نیچە لەبەرانبەر یەزدان و  خودایانی ساختە، دەڵێت "نەخێر"، هەروەتر لەکاتێکدا لە دووتوێی فیکری هیگڵدا، "بوون" یان بە وتەی هیگڵ "دەروون"، بە بوونی ڕەها یان بە (شرط شي_بوونێکی وابەستە بەدەرەوەی خۆی)ەوە دابەستە و وابەستەیە، نیچە لە قەڵەمڕەوی "بوون"ی (شرط لا_ بوونێکی داماڵدراو لەهەر شتێکی دەرەکی)ی دا پیاسەدەکاتز (گ.ا. ن: ٢٠٠٩؛ ١٢٩).

کارل یاسپەرسیش لەو باوەڕەدایە، ناشێت بێ‌باوەڕی و ئیلحادی نیچە، لەسەر بنەمای تێگەیشتنی عەوام بۆ ئەم چەمکە، لێکبدرێتەوە، تەنانەت ئاماژەکەی نیچە بۆ "مەرگی خودا"ش، هێمایە بۆ حەپەسانی نیچە و دەبێت لە سیاقی ئەو پارادایمەدا هەڵبسەنگێنرێت، کە ڕوانگە ئەخلاقییەکانی پێ هەڵدەسەنگێنین. هەروەک چۆن مەبەستی نیچە لە "بێ‌ئەخلاقی"، تێپەڕاندنی ئەخلاقی دەستە و گرووپ، خۆقوتارکردن لە ئەخلاقی تێکەڵ بە فرتوفێڵ و ساختەچییەتی، ئەوەبوو کە ئاکاری ڕەسەن و خۆبونیاد پێشنیازبکات، بەهەمان شێوە، مەبەستی ئەو لە بێ خودایی‌ش ئەوەبوو، خۆ لە باوەڕی ڕووکەشانە و بێ‌بنەما و درۆیین و فریودەر لابدەین. تەنانەت شێوازی دەربڕینی نیچە، ئەوی‌دەم باس لە نەبوونی خودا دەکات، ''تێمای ئازار و ڕەنجێکی نەوتراو'' ی تێدا پەنهانە(یاسپرس: ٢٠٠٨؛ ٦٧٦). خودی نیچەش، سەرئەنجامی ئەم بێ‌خوداییە بەجۆرێک وێنادەکات، کە دەتوانرێت هەست بە ئازار و سووتانە شاراوەکەی ناوی بکرێت:

تۆ ئیتر هەرگیز نوێژ ناخوێنیت، ئیتر هەرگیز سرووتی پەرەستن بەجێ ناهێنێت، ئیتر هەرگیز پشت بە  پەناگایەکی سەرمەدی نابەستیت، لێرە بەدواوە ئیتر بۆ هەر ڕووداوێک کە دێتەپێش، حیکمەتێک بوونی نییە و  لە هەر پێشهاتێکدا، کە بەسەرت-دا دێت، عەشق و سۆزێک پەنهان نییە. ئیتر دڵی تۆ هیچ پەناگایەک شک نابات، کە لەوێدا هەموو شتێک بە بێ خۆماندووکردن، بدۆزیتەوە(نیچە: ٢٠١٠: ٢٥٣).

لەسەر هەمان بنەما و بەپشتبەستن بەو وتراوانەی سەرەوە، کۆپیڵستۆن هێشتا ئومێدی بەوە هەیە، کە بشێت لە چوارچێوەی ئەو سیستەمە نوێیەی نیچە بۆ بەهاکانی ڕۆدەنێت، ڕیشەی بەها دێرینەکان بدۆزرێتەوە. کۆپیڵستۆن پێی‌وایە، خۆبەخۆ ئەوە لە دەروازەکانی فیکری نیچەدا بەدیناکرێت، کە نەتوانرێت هیچ یەک لەبەها گرنگەکانی پێش "مەرگی خودا" لە سیاقی دونیایەکی بێ‌خودادا ڕۆبنرێتەوە. ئەگەرچی لەنێوان ئەو بەهایانەی، ئەو بەهەندیان وەردەگرێت و کۆسیستەمە ئاکارییەکەی مەسیحییەتدا، بچڕانێکی قووڵ هەیە، لێ لۆژیک وا دەخوازێت، کە ناشێت خێرا ئەنجامگیری بکەین بەوەی، گوایە ئەم نموونە تازانە هیچ لێکچوونێکیان لەگەڵ بەها کۆنەکاندا نییە(کاپلستن: ٢٠٠٨؛ ٤٠١).  

 

 

 

 

لێکەوتە ناچارییەکانی "مەرگی خودا"

ئەگەر لە بەرخوردی یەکەمدا لەگەڵ پێشهاتی "مەرگی خودا"، یان (مەرگی خودای مەسیحی بەهۆی لەدەستچوونی باوەڕەوە)، هاوسۆزی پیشاندەین، ئەوا لەمیانی دەربڕینەکانی نیچەدا، بەسەر ڕستێک بەڵگەدا دەکەوین کە هێمان بۆ لێکەوتە سەنگینەکانی ئەم پێشهاتە و هێمان بۆ وێرانبوونی هەموو ئەو ئایدیایانەش، کە شانازی بەم (لەدەستچوون)ەوە دەکەن. خودی نیچە، ئەوە دەڵێت، کە ئێجگار دەگمەنن، ئەوانەی دەتوانن لەم پێشهاتە تێبگەن، تەنانەت لەدیدی ئەمانیشدا، پێشهاتەکە وا دێتەبەرچاو، وەک‌بڵێی ''لانیکەم خۆر ئاوابووە، متمانەیەکی قووڵ بۆ گوومان و دوودڵی گۆڕدراوە'' و هیچی تر! دوو چاوی گەلێک قووڵبینتر پێویستن، تاوەکو پەی بە قوڵایی ئەم پێشهاتە ببردرێت، لە ڕەشەخەڵک گەڕێ، کە بەهیچ جۆرێک ڕێ نابەنەوە سەر قووڵایی ئەم پێشهاتە و تا ئەوپەڕی سنوری دووری، لێوەی دوورن. دەبێت ڕۆژگار بێت و بڕوات و کات تێپەڕێت و زریانێک بەرپاببێت، تاوەکو چاوی خەوتووان بەسەر ئەم ڕووداوەدا بکرێتەوە. وێرانەی پاش لەدەستچوونی ئەم جۆرە باوەڕە، بەچەشنێکە، هەر دەڵێی تەقەینەوەیەکی مەزن، چەندان باڵەخانەی تۆکمە و توندوتۆڵی، هاوشێوەی باڵەخانەی ئەخلاقی ئەورووپایی، داڕووخاندووە، هەروەتر، چاوەڕوان دەکرێت لێرە بەدواوە ''پاشماوەی ئەم داڕووخانە درێژببێتەوە و بێ‌ئەژمار وردوخاشبوون، وێرانبوون و سەرنگوونبوون'' بەدوای خۆیدا بهێنێت. ئەوە تەنیا زەوی نییە، دەبێت بە میراتگری ئەم وێرانەیە، پێدەچێت داکشانێکی مەزن، بەرۆکی ئاسمانیش بگرێتەوە(نیچە: ٢٠١٠؛ ٣٠٩-٣١٠).

 

 

١. داڕمانی بەها ڕەهاکان و "نێهیلیزمی ناچالاک"(passive nihilism)

مەرگی خودا، واتا داڕووخانی هەموو ئەو ئاسۆیانەی، سەردەمانێک مرۆڤایەتی بۆ بەدیهێنانی ئامانج و ئایدیا باڵاکانی خۆی، چاوی لێ بڕیبوون؛ مەرگی خودا، واتا وردوخاشبوونی بەها ڕەهاکان و کۆسیستەمە ئاکارییە بەرینەکان، ئەوی لە دێرزەمانەوە، مرۆ وەک میراتێکی ئێجگار بەنرخ مامەڵەی دەکردن و لەئاستیاندا دەنووشتایەوە و بە خۆ هەڵواسین پێیانەوە، مانای بە ژیانی خۆی دەبەخشی. ئادەمیزاد لەگەڵ ئەم ئایدیایانەدا ژیاوە و خووی پێوە گرتوون، لە پێچ و خەمی ناسازگاری ڕۆژگاردا، دڵی پێ خۆش کردوون، بەو سوکناییەی، ئەم ئایدیایانە، لەدەروونیدا چاندبووییان، بەسەر ڕووداوەکاندا بازی هەڵداوە و بە سەلامەتی گیانی بەدەربردووە، لێ ئەمێستاکە و بە مەرگی ئەو خودایەی، کە پاڵپشتی هەموو ئەم ئایدیایانە بوو، ئادەمیزاد هەلاهەلابوونی هەموو خەونە دێرینەکانی خۆی دەبینێت و وای وێنادەکات، ئەو خەونانە، لە بڵقی سەر ئاو زیاتر، هیچی تر نەبوون، هەر دەڵێی لە خەونی شیرینی هەزارساڵە ڕابووە و حەپەساو و شڵەژاو، بەسەر ڕووتەنیی بیابان و بەرەهووتی دەوروبەری خۆیدا چاودەکاتەوە، بەرەهووتێکی کشاو ڕووبەرەو ناشوێن و داکشاو بەناو ترسناکییەکی مەزندا، کە دڵەخوورپەیەکی نامۆ لەدەروونی وی‌دا بەباردێنێت، لەسایەی ئەم ترس و دڵەخوورپەیەدا، بەرگەگرتنی ژیان، سەخت و دژوار دەبێت. بوونێکی بەتاڵ و بێ‌مانا، کە چیتر بە جادووی هیچ ئیکسیرێک، ڕەنگی بەهاو نرخی بەبەردا ناکرێتەوە و تاهەتایە بێ‌نرخ و پاتاڵ دەمێنێتەوە. نیچە لەدووتوێی نامەیەکەدا بۆ (هێنریش وێن ستین)، بەم‌جۆرە وێنای وەها دۆخێکی سامناک دەکێشێت:

ئەوەی هەردەم هیوای بۆ دەخوازم، لوتکەی بڵندییەکە، بشێت لەوێندەر ئاڵۆسکاویی تراژیدیای شاراوە لەخۆمدا، ببینم. پێم خۆش بوو، بنەوانی ستەمکارانە و دڵشکێنی ژیان، لە بوونی ئادەمیزاد دابماڵم. پرسەکە، بریتییە لە ئازار و بەرگەنەگرتنی ئێمە لەئاستیدا؛ هەموو ئازارێک نا، (بۆنمونە باسی ئازاری ددان ناکەم)، بەڵکو ئازارێک، کە ناتوانین پاساوێک یان مەبەستێکی بۆ بدۆزینەوە، ئازارێک، وامان لێ دەکات، بۆ ژیان وەک بابەتێکی "هێڵنج‌هێنەر" بڕوانین. ژیان بەبێ ‌خودا، تامی نییە و "لەمانا داماڵدراوە" و جگە لە داوەشان و هەلاهەلابوون، هیچ ڕێگایەک بۆ قوتاربوون، لەئارادا نییە(یانگ: ٢٠٠١؛ ١٣٤).

نیچە لەشوێنێکی تر، درێژە