"دیاردەى مەسرەفی ئابوری لە هەرێمی کوردستان"
دانا حەمید
پێشەکی
ئەوەى لەم وتارەدا کە دەچینە ناوى و باسی ئەکەین، دیاردەی بەرخۆری و مەسرەفە وە لێکەوتەکانى بەگشتی و بەتایبەتی لەسەر هەرێمی کوردستان وەک قەوارەیەکی سیاسی و ئابورى، کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی لەسەر پێ خۆگرتوو، بەڵام لە رواڵەتدا بەو شێوەیە نییە بەڵکو لە ناوەڕۆکدا لەرزۆک و شێواوە، لەرووی ئابورییەوە هیچ بنەمایەکی دەزگا ئابوریی و سیاسییەکانى تێدا نییە و ئەوەى حوکمی دەکات دیاردەى بەرخۆری و مەسرەفکردنە لە سەرجەم کایەکانى حکومەتدارێتیکردندا... واتە پایەکانى لەسەر بەرخۆریزم راوەستاوە هیچ بەرهەمێکی نییە، ئەمەش لەوە دەرچووە کە حاڵەت بێ بەڵکو بووە بە دیاردە و پێویستی بە چەندین توێژینەوەى ورد و قوڵ هەیە، بەتایبەت لەرووی ئابورییەوە بۆئەوەى کاریگەرییەکانى مەسرەفگەرایی لە هەرێمی کوردستان دیاری بکەین و بچینە ناو پێکهاتەکانییەوە.چی وایکردوە کە بەرخۆریزم بچێتە هەناوى هەموو کەرتە ئابوریەکانەوە و بەتایبەت لەوە دەرچوبێ کە چارەسەری ئابورییانەی بکرێت.
ئێستا بەتایبەت کە "ئێستایەکی ئابورى/ سیاسی" ییە، واتە ئەو هەلومەرجە ئابورى و سیاسی و کۆمەڵایەتییانە چیین؟ کە بەرخۆریزم لە کوردستادا هەیە و ناتوانرێ چارەسەر بکرێ بەو رێگاچارەی خۆی کە دژی دەگیرێتبەر. بێگومان بە سەرجەمی ئەو بکەرانەوە کە لە ئێستادا ئامادە و دەستبەکارن. هەم ئەو ئێستایە "ئێستایەکی تیۆرییە" واتە بۆ دیاردەى بەرخۆری و مەسرەفکردن لە ئاستە جیاوازەکانی کۆمەڵگادا، پێویستمان بەو تیۆرە ئابورییە هەیە بۆ دۆزینەوەی رێگا و چارەسەرکردنی مەرهەمە ئابورییەکان بۆ درم و پەتاکانى مەسرەفگەرایی لە کوردستان.
واتە بەرخۆریزم وەک کێشەیەکی فیکری ئابورى و سیاسی و کەلتورى، کۆمەڵێک پرسیاری تیۆری و مەعریفی ئاڵۆزی لە دەوری خۆی کۆکردۆتەوە کە هەندێکیان پێویستی بە کات و میتۆدی خۆی هەیە بۆئەوەى بەباشی لێیبکۆڵرێتەوە. دیاردەى بەرخۆریزم واتە مەسرەفگەرایەکی لەئەندازەبەدەر لە بەفیڕۆدان و بەکاربردندا، کە شتێکت لە کاڵا و خزمەتگوزارى نییە بەرهەمی بهێنی و هەر مەسرەف ئەکەیت، مەسرەف بووە بە ئاشکرا و لەوە دەرچووە کە شاراوە بێت. لە مێژووی ئێمەدا بەرخۆریزم بە شێوەیەک بووە بە ئەخلاقی سەرەکی بەشێک لە تاکەکانى کۆمەڵگای ئێمە و هەر مەسرەف ئەکەن بێئەوەى بزانن کە شتێکیان نییە لە بەرهەم کە شوێنی مەسرەفی پێ پڕبکەنەوە. وە بەرخۆری لە کۆمەڵگای کوردستان بووە بە دیاردەیەکی حەشامات و جەماوەرى بەرفراوان، لەوە کەوتووە ئاکارى ئەم تاک یان ئەو گروپی تایبەتی ناو کۆمەڵگا بێت بە تەنها، بەڵکو گشتگیر بووەتەوە. سەرجەم پرۆسەکانی گرتووەتەوە و هەناسەدانى بڕیوە لە سێکتەرە ئابورییەکان. واتە هەم چینەکانى خوارەوە و هەم چینی ناوەڕاست و هەم چینی ئەو نوخبە دەسەڵاتدار و دەوڵەمەندەی بەشێوەیەکی ئەفسانەى لە ساڵانى رابردوودا دەوڵەمەند بووە هەموویان بەشێکن لەو شەپۆلی بەرخۆرییەى لە وڵاتەکەدا دروست بووە، ئەم بەرخۆرییە لە هەموو ئاڕاستەکاندا بوونی هەیە و کۆی گشتی پرۆسە سیاسی و ئابورییەکانى گرتۆتەوە.
دونیای ئێمە لە بەرخۆرییەوە ئاڵاون، ئاواش بەشە خوێنەوار و رۆشنبیرەکەى وڵات وەک چینە بەرخۆرەکە ئەوانیش بەرخۆرن. هەموو یەکە کۆمەڵایەتییەکان بەرخۆرن، خێزان، خێڵ، حیزب، مزگەوت، دەسگاکانى کۆمەڵگای مەدەنی و هەموو دەزگاکانى وڵات سەرتاپا بەرخۆرن و لە مەسرەفگەراییەکی رووتەوە ئاڵاون.
خاڵێکی تری گرنگ ئەوەیە: کە بەرخۆری وەک دیاردەیک خۆبەخۆ و سروششتی نییە، بەڵکو گەشەکردنێکی سروشتی و خۆڕسکی کۆمەڵگای ئێمە دروستی نەکردوە، بەڵکو بەر لە هەموو شتێک دیاردەیەکی سیاسییە و ستراتیژێکی تایبەتی کارکردنی دەسەڵات و مۆدێلێکی تایبەتی دەسەڵاتدرێتی دروستی کردوە و ئاڕاستەى ئەکات. لە ئەدەبیاتی زانستییدا ئەوەى لە پشتی ئەم سیستەمە بەرخۆرییەوە وەستاوە "ئابورییەکی رەیعی"یە کە لەسەر مەسرەف وەستاوە و کەرەستەى خاو، لە کۆمەڵگای ئێمەدا لەسەر فرۆشتنی نەوت، لە بازاڕەکانى جیهاندا و لەسەر خەرجکردنی پارەی ئەو نەوتە ئەژی لە ڕێگەى ئابوری رەیعییەوە دەستیدەکەوێت.
ئابورى رەیعی بەو جۆرە لە ئابوری ئەوترێ کە داهاتە ئابورییەکان لەڕێگەى بەرهەمێنانەوەبەدەست نایەت، بەڵکو لەڕێگەى بازرگانیکردن بەو کەرەستە خاوانەوە بەدەستدەهێنرێ لە وڵاتدا هەن. پارەى رەیع پارەیەکی ئاسانە و ئیشی زۆر و ماندوبوونێکی ئەوتۆی ناوێ کە بەدەستبهێنرێ. زیاتر ئاکامی دیاری و پاداشتی نەوتە کە وەک سەرچاوەیەکی مەسرەف و بەرخۆری وەریدەگرێ و هیچی نییە لە بەرامبەردا شوێنەکەى پێ پڕبکاتەوە.
کۆمەڵگای بەرخۆر ئەو کۆمەڵگایە کە پشت بە بەکارهێنانى کاڵا و خزمەتگوزارى ئەبەستێ نەک بەرهەمهێنان، واتە سەرمایەگوزارى و پاشەکەوتی نییە کە رووکنێکی گرنگە بۆ دەرچوون لە بازنەى بەرخۆریزم. وە بەرخۆری وەک پێدراوێکی ئابورى و کۆمەڵایەتی، سیاسی و فەرهەنگی و... توانا و هێزی خۆی هەیە کە گروپ و دەستەجەمعی خۆی کە کەڕوی مەسرەف گرتویەتی بەسەر گروپ و تاقمی تردا بسەپێنێ کە هێستا نەکەوتوونەتە ناو ماتریکسی مەسرەفگەرایی هێزی بەرخۆریزیمی یەکەمەوە. بۆیە پێویستە تارماییە ترسناکە ئابرییەکانى بەرخۆری دەستنیشان بکەین و لێکەوتەکانى دیاری بکەین و میکانیزمی چارەسەر بدۆزینەوە بۆیان. وەک پرۆفیسۆر (د. هۆشیار معروف) باوەڕی وایە: لە دیاردەی بەرخۆریزم و مەسرەفگەراییدا، کە روو دەکاتە کۆمەڵگایەک و سەرجەم کەرتەکان دەگرێتەوە، کارى لەپێشینە ئەوەیە کە دەستیشانی نەخۆشیەکە بکرێ و دواتر بە قۆناغ رێگاکانى چارەسەر بخرێتەروو و کار بکرێ بۆ وەبەرهێنان و ئەو لەشکرە بەرخۆرییەى دروستکراوە، کەمبکرێتەوە و هەلی دۆزینەوەى کارکردن لەڕێگەى ئابورییەوە بۆیان بدرێت.
یەکێکی تر لە هۆکارەکانى دروستبوونی بەرخۆری لە هەرێمی کوردستان زیاتر قەیرانی بەڕێوەبردنە لە کاروباری ئیداری حکومڕانیدا، واتە دەزگا حکومییەکان کە بەرخۆری رۆڵێکی سەرەکی هەیە لە دروستبوون تێیدا، واتە لە فەرمانگەیەکدا پێویستی بە (50) کارمەند هەبێ، رێژەکەى لەوە زیاترە و بگرە دووقات کراوەتەوە بەتایبەت لە سلکی سەربازییدا ئەو کەلتورى بەرخۆرییە گەشتوەتە ترۆپکی خۆی. کە رێژەیەکی زۆر مووچەخۆر هەیە بەڵام لە واقیعدا بوونیان نییە و تەنها ناوەکەیان بۆ وەرگرتنی مووچەکە هەیە. ئەمەش ئەو بەرخۆری و ئابورییە رەیعییە کە سەرچاوەکەى نەوتە و هۆکاری دروستبوونی بەلێشاوى ئەو هەموو ناعەدالەتییە کۆمەڵایەتییە کە لە هەرێمی کوردستان بەڕێژەیەکی بەرچاو بوونی هەیە و بەئاسانی چارەسەر ناکرێت.
یەکێکی تر لەو کێشانەى کە بەرخۆری دروست ئەکات کە (مارکۆزە) لە کتێبی (مرۆڤی تاک رەهەند) باسی ئەکات و پێی وایە: "مەسرەفگەرایی ئینسانی تاک رەهەند لە ئاستی گشتییدا بێ پرسیار و مەسرەفکەر دروست ئەکات". وە هەموو شتێک لە مەسەرەفکردندا ئەبینێتەوە، واتە مەسرەفگەرای تەڵەیەکە کە بۆیاخکراوە و ئامادەکراوە بۆ کڕیاری مەسرەفکەر بێئەوەى بەخۆی بزانێت وەک بۆمبێکی تەوقیکراو دەبێتە میوانێکی ناوەخت بۆ کاراکتەرى بەرخۆر.
خاڵێکی تری مەسرەفگەرای پەیوەندی بە چێژپەرستییەوە هەیە کەوادەکات ئینسانی بەرخۆر تەنها بیر لە کۆمەڵێک قازانج و دەسکەوتی ئابورى بکاتەوە، کە دواتر رۆڵی تێکدەرانەى دەبێ لەسەر ئاستی گشتی کۆمەڵگا. وادەکات رووبەرى گشتی توشی شڵەژان و ناڕێکی ببێتەوە و بەئاسانی بۆ سەر باری ئاسایی خۆی نەگەڕێتەوە.
روویەکی تری مەسرەفگەرایی پەیوەندی بە ریکلام و دونیای نمایشەوە هەیە، کە من و تۆی کڕیار روو دەکەینە بازاڕ بۆ کڕینی کاڵایەک بەرخۆری من و تۆ وادەکات کە ئارەزووی تێرکردنی غەریزەى کڕینمان تەواو نەبێ و مەیلی کڕینی مەسرەفی زیاتر بکەین. ئەمەشە دەرئەنجامی رویەکی تری فریودەرانەى مەسرەفگەراییە لە دونیای ئەمڕۆدا کە لەڕێگەى کاڵاوە بۆ بەرخۆر و کڕیار خۆی نمای ئەکات. کوردستانیش بەدەر نییە لە پەتایە و بەشێکە لە ساغکردنەوەى بازاڕی ئەو مەسرەفگەرایەی کە روودەکاتە کوردستان.
بەرخۆریزم پایەیەکی سەرەکی و بنەڕەتییە بۆ مانەوەى سیستەمی دیکتاتۆری و دەسەڵاتەکەیان. بەمانایەک هەتا بەرخۆری لەو سیستەمە ستەمکارییانەدا هەبێ، گەرەنتیە بۆ مانەوە و بەردەوامیدانى دیکتاتۆر لەسەر سوڵتەکەى بۆ ماوەیەکی تری درێژتر لە حوکم و و ستەمکاری. واتە لەڕێگەى ئەو ئابورییە رەیعییەوە کە سەرچاوەکەى نەوت و گازە دەتوانن تەمەنی خۆیان زیاتر درێژ بکەن ئەویش بە دامەزراندان و بەرتیلدان بەو لەشکرە مەسرەفکەرەی کە کۆشکەکەى دەپارێزن. وە بەشێک لەم سەربازانە لە (کایەی سێبەر)دا کار دەکەن و کۆنترۆڵی دەنگە نارازییەکان ئەکەن و پارێزەرى ئەو کەلتوری ستەمکاریی و مەسرەفگەراییەی کۆشکی دیکتاتۆرن.
مەسرەفگەرایی خولیا و مەیلێکە هەم چێژبەخش و هەم ئازاراوى ئەم سەردەمە، لا لایەن دەسەڵاتە سیاسی و ئابورى و... دروست ئەکرێ بۆئەوەى ئینسان لە راکردنێکی بەردەوامدابێ بەدوایی کاڵا و خزمەتگوزاریدا، واتە عەقڵێکی ئامێری دروست کردوە بۆ ئینسان کە دەستبەرداری خۆزگە و دونیای مەسرەفی نەبێت. بەرخۆریزم پەنا بۆ بۆ زۆر شت ئەباتوەک وێنای خەیاڵکردنەوە لە مەسرەفگەرایی و ئەو چوارچێوە پڕ لە مەسرەقیەی کە سازیکردوە، واتە مەسرەفگەرایی دونیای مۆدێرن زۆر چڕ و ئاڵۆزە، پێویستی بە گۆشەنیگای زۆر ورد و دەقیق هەیە تاوەکو کەلێنەکانى مەسرەف لەڕووە ئابورییەکەیەوە بدۆزیتەوە و چارەسەریان بکەین بە بەرهەمهێنان و داهێنانى پێشکەتووی گەشەی ئابورى.
سوژە لە نێوان ژیانی و ئەندێشەى بەرخۆریی نێو کاڵایی دونیای ئەمڕۆ نقوم بووە، ئەو کاڵایە ژیانی داگیر ئەکات و کاتى خۆی لە پارە و شتی تری لەکیش ئەبات. بەمانایەکی تر کاڵا ژیان و بیرکردنەوەى داگیر ئەکات، وەک سیستەمی کاپیتال تەنیا بە گوێرەی پێویستییەکان شتەکان ناگۆڕێ بۆ بەرهەم بەڵکو بەکارهێنانى بۆ بەرهەمەکان دەنێتەوە واتە کڕیاری بۆ کاڵاکان ئامادە ئەکات و ئینسان خۆی ئاوێزانى" تۆڕی جاڵجاڵۆکەیی ئابورى مەسرەف" ئەکات. بەمانایەکی تر مەسرەفگەرایی لە دونیای شاهانەى کاڵاکاندا دێوەزمەیەکە دیوە مۆدەکەى دەبینرێ، بەڵام پارادۆکسەکە ئەوەیە: "زبڵەکانى ناو مەسرەف و بەرخۆری خۆی نابینرێت".
لە کۆتاییدا بەو دەرئەنجامە ئەگەین کە کە کەلتورى مەسرەفگەرایی لەڕووی ئابورى و سیاسی، فەرهەنگی و کۆمەڵایەتییەوە، دیاردەیەکە کە ڕیشە و ریشاڵەکانى لە زۆربەى بوارەکاندا رەگی داکوتیوە و چارەسەری ئاسان نییە بەڵکو پێویستی بە توێژینەوە و دەرئەنجام هەیە تاوئەوەى دەگەین بە ئەندازەیەک لە چارەکردنی مەسرەف و کەمکردنەوەى بۆ ئاستێکی دڵخۆش و قەناعەپێکراو. مەسرەفگەرایی لە ئابورى کوردستاندا ئەوەندە فرەپەلوپۆیە کە رەگی لەنێو هەموو کایەکاندا هەیە ئەوەى بە پلەى یەکەم ترسناکە ئابورییە کە بەرخۆری و بەکارهێنان زاڵمانە تۆی خۆی تێهاویشتووە. ئەوەى بە پلەى یەکەم بەرپرسیارە لەم دۆخە بەرخۆرییە حیزب و ئەو لەشکرە مەسرەفکەریە لە ئینسان کە حیزب چیان پێبڵێ: ئامادەن ئەنجامى بدەن. واتە ئیستیدادی حیزبی کە سەرچاوە سەرەکییەکەى ئەو ئابورییە رەیعی کرێخۆریەیە کە خۆی لە نەوتدا ئەبینێتەوە و تێکەڵ بە ئەجێندایەکی ترسناکی مەسرەفگەرایی بووەتەوە. بەمانایەکی تر بەر جۆرێک لە "شۆکی مەسرەفگەرایی" ئەکەوین کە ریشەى چەسپیوە. ئەوەى گرنگ و سەرەکییە بۆئەوەى ئابورى کوردستان لەژێر چنگ ئەو بەرخۆرییە دەربهێنین و رزگارى بکەین و مەسرەف بگۆڕدرێ بە بەرهەم و سەرمایەگوزاری، پێویستی بە هۆشیارییەکی دەستەجەمعی هەیە لە هەموو بوارەکاندا تاوەکو رێنمایی و چارەسەری پێویست بدۆزنەوە و بیخەنەڕوو بۆ چارەسەرکردنی قەیرانەکان بەگشتی و بەتایبەت قەیرانی مەسرەفگەرایی.
بەرخۆری (مەسرەف) چییە؟
بەرخۆریی چالاکی کڕین و بەکارهێنانى ئەو شتومەکانەیە کە ئینسان لە ژیانی رۆژانەییدا پێویستی پێیانە. شوێنی کڕینی ئەو شتومەکانەش بازاڕە، لێرەوە بەرخۆری و بازاڕ دەبنە دوانەیەکی لێکدانەبڕاو. لەهەر شوێنێکی دونیادا کە باسمان کرد لە بەرخۆریی باس لە بازاڕ دەکەین و کە باسیشمان کرد باس لە بەرخۆریی ئەکەین. هەموو مرۆڤێک بۆئەوەى بژی و بمێنێتەوە پێویستی بەوەیە رۆژانە بڕێک بەرخۆریی بکات. هاوکێشەکە لەڕووی ئابورییەوە زۆر سادەیە، ئەگەر کەسانێک نەبن نان لە نانەوایەک، یان میوە و سەوزە لە بەقاڵێک بکڕن، یان جلوبەرگ لە کۆگایەک، یان گۆڤارێک لە کتێبخانەیەک بکڕن، ئەوکات هیچ یەکێک لەو شوێنانە بوونیان نابێت و شتێکیش بەناوى ئابورییەوە دروست نابێت. بەم مانایە ئابورى بۆئەوەى وەک کایەکی تایبەت لە کۆمەڵگادا بوونی هەبێت بەرخۆریی دەبێ هەبێت. ئەوەى هەڵی تێگەیشتن و خوێندنەوەى مانا و دەرئەنجامەکانى ئاستی ئەم وتارە سادە و گشتییەى بەرخۆریی نییە، ئەو ئاستەى بەرخۆریی نییە راستەوخۆ گرێدراوە بە دابینکردنی پێداویستییە سەرەکییەکانى ژیانی ئینسانییەوە، واتە بەو ئاستەوە کە ئینسان پێویستی پێیەتی بۆ مانەوە و بەردەوامبوون. ئەوەى مەبەستی ئەم وتارەیەکە بە بەرخۆرییەوە وەک ئابورى و کەلتور یان وەک فیکریەکی جەماوەرى کە باس لە بەرخۆریی لەڕووە ئابورییەکەیەوە دەکەین زانستییانە هەڵسەنگاندی بۆ بکەین لێکەوتەکانى لەسەر ژیانی کۆمەڵگا دیاری بکەین. وە لەڕووی کەلتورییەوە ئەتوانین وەک بەشێک لە ئایدۆلۆژیای مەسرەفگەرایی سەیری بکەین. کەوەک هێما بۆ ئارەزو و حەز و سیاسەتێک هەیە کە بەرخۆریی بەلاوە جوانە و هەوڵی زیاتر نەخشان و پیرۆزکردنی دەدات، وادەکات ببێت بە دیاردەیەکی جەماوەرى واتە خەڵک هەموو مەسرەف بکەن و بەرهەمیان نەبێت. ئەمەش وادەکاتبەرخۆریی لەم ئاستەدا ئاستەسادەکەى جیاببێتەوە و وە "بەها سەرەکی و باڵادەستەکانى کۆمەڵگا لە چالاکی بەرخۆرییەوە سەرچاوە بگرن".
لە سایەى بەرخۆرییدا، سێبەری مەسرەفگەرایی وەک تۆڕێکی سیستەماتیکی ئابورى بەناویەکداچووە و لێکئاڵاون. تەنیا بە سەیرکردن دەزانی لەناو ئەو ئوردوگا بەرخۆرییەدا کۆمەڵگا خەریکی چین و چۆن دەژین؟ ئەمەش بەشێکی تەپوتۆزی ئەو بەرخۆرییە لەڕێگەی شەپۆلی سیاسەتەوە هاتووەتە ناو کایەکانى ژیان رووبەری گشتییەوە. واتە ئەم بەرخۆرییە رووبەرى گشتی بۆ خۆی داگیرکردوە، لەپێناو مانەوەشدا هەموو کارێک دەکات ئەڵبەت هێزی ئەم بەرخۆرییە ئەبێ دەوڵەت یان حیزب یان دەسەڵاتێکی ئابورى و سیاسی گەورەى لەپشتەوەبێ، ئەگینا هیچی پێناکریًت. وە مەسرەف شیۆەیەکی جیوەئاسایی هەیە و خۆی شۆڕئەکاتەوە بۆ ناو پنتە بچوکەکان و دزەئەکاتە ناو پانتاییەکانى ژیانەوە، میکانیزمی تایبەتی خۆی هەیە، وە ئەم شێوازە لە شۆڕبوونەوەى بەرخۆری ئەگەر لە چەند شێوەیەکی تردا دەرنەکەوێت ئاساییە و بگرە لە جێگایەکی تردا جەبەروتی خۆی دەرئەخات و سیستەمێکی گشتگیر و سەرتاپاگیر مەسرەفگەرایی دروست ئەکات.
ئێستا بەرخۆری وەک جۆرێک لەبەرگرتنەوە و زڕەوێنەی لێهاتووە، هەندێکجار دژی حەقیقەتی خۆی ئەوەستێتەوە و واقیعە مەجازییەکەى خۆی پێڕەوایە. لەم ئاستەدا بەرهەمهێنان وەک بەرخۆری و بەکارهێننانى بێشومارەوە، پاشەکشە ئەکات. واتە بەرهەیش بەهۆی ئەوەى فەرامۆش ئەکرێت بەهای ئاڵوگۆڕی ئەگۆڕێ و بەرەو بەهای نیشانەى مەسرەف هەنگاودەنێت.
بۆدریار بە ئوستورە باسی مەسرەف و بەرخۆی ئەکات. بەختەوەریش وەک چەمکێکی مەسرەفکار، ئەو ئوسترەیە کە کۆمەڵگای بەرخۆری لەڕێگەى پرسی پێداویستییەوە دەیوروژێنێت تا مەسرەفی زیاتر و زیاتر بکرێت، مەسەرەفێک چیدی بۆ پڕکردنەوە نییە بەڵکو هەر کاڵایەک نیشانەیەکە و درزێکی رەمزی پڕئەکاتەوە. بەرخۆری بووە بە کۆپەیوەندییەک کە زمانى خۆی هەیە و فزوڵی خەڵک لەگەڵ یەکتردا دابەش ئەکات. بەرخۆری بووەتە سیستەمێکی نیشانەى کە دەلالەتی زۆرتر لەوەى لێبارکراوە کە تەنیا بۆ پڕکردنەوەى پێداویستی بێت. چیتر ئەوە کرێکاران نین کە بەرامبەر کاڵا بەرهەمهێنراوەکان تووشی نامۆیی ئەبن بەڵکو ئەوە "پاڵەوانەکانى مەسرەف"ن و بریتیین لە هەموو خەڵک کە بەهۆی مەسرەفەوە توشی نامۆیی دەبن. لەم کەلتورە مەسرەفگەرادا،دەشێت بۆنەکانیش ببنەوە بە کاڵا.ئەمڕۆ بەرنامەیەکی خۆراک لەسەر تەلەفزیۆن،لە پێناوى خواردنەکەدا نییە بەڵکو لەبەر دیوە نیشانەناسیەکەیەتی کە مەسرکردنی زەوق و ستایلێکی تایبەتە. دانیشتن لە کۆڕی بەندبێژیدا، مەسەرەفکردنی بۆنەیە و کۆی بۆنەکە رۆڵی کاڵا- نیشانەیەکی بەرخۆریی دەگێڕێـت. لەم کەلتورە بەرخۆرییەدا مرۆڤەک شەکەتن بەڵام شەکەتی ماندویەتی دۆخێکی ناچالاک نییە بەڕوی ئەنجامدانى چالاکیەکی زۆرردا بەڵکو خۆی بریتییە لە نارەزایەتی لە دۆخی بەرخۆری خۆی.
کۆمەڵگای بەرخۆری خۆی رۆڵی پێشنگایەکی گەروە دەبینێ کە ئاوێنەکانى تیا کۆتایی هاتووە: بۆدریارپێی وایەئاوێن توشی ئاوابوون هاتووە جامخانە سەری دەرهێناوە. "لە نەزمی مۆدێرندا، چیتر ئاوێنە بوونی نییە کە تاک بە باش یان خراپ رووبەرووی وێنەکەى خۆی بێتەوە، ئەوەى هەیە چیتر جامخانە واتە ئەو شوێنە ئەندازەییەی مەسەرەفکردن کە تاکەکەس چیتر بیری تیاناکاتەوە بەڵکو لە تەماشاکردنی جۆری شتەکان و نیشانەکان و بەرخۆری کاڵاکاندا و نەزمی پێگەى دالەکانى کۆمەڵایەتی و... دەتوێتەوە. ئەو چیتر بیرناکاتەوە، تێهەڵدەکشێت و لە دۆخی بەرخۆریی ئابوری و سیاسی مەسرەفکردندا دەتوێتەوە.
سوبێکتی مەسرەفکار:
گرنگترین خاسیەت و تایبەتمەندی سوژەى مەسرەفکار لە کۆمەڵگای مەێرەفیدا، کەڵەکەکردن و زۆرروزەوەندی مەسرەفکردننە لە لایەن سوژە خۆیەوە کە بێگوێدانە دەرئەنجامەکانى کە زەرەر لە ئابورى و گیرفانی خۆی دەدات بیر لەهیچی تر ناکاتەوە... سوژەى مەسرەفی تەنیا بیری لای ئەوەیە کە مەسرەف بکات بێئەوەى بیربکاتەوە کە تۆ مەسرەف ئەکەى ئەبێ لە بەرامبەردا لە شوینێکی ترەوە بەرهەم بهێنیت ئەگینا ناتوانی تاسەر لە بەرخۆری مەسرەفکردن بەردەوام بیت. سوژەى بەرخۆری داواکاری زۆرە و بیخەرە ئوقیانوسێک لە خواستی تر تێر ناخوات و هەردەم بیری لای ئەوەیە کە هیتری بۆ بێت. بێگوێدانە بەرپرسیارێتی ئاستی هۆشیاری خۆی کە لە دواجاردا سەری لە ئاوابونەوە نقوم ئەبێت.
واتە بوونی بەرخۆری لەو شوێنەدا لای سوژەى مەسرەفکار بەجەستە ئەبێ کە بەرخۆری تیایدا ئەبێ بە سەرچاوەى شوناس ، دەبێ بە سەرچاوەى بەها باڵادەستەکان و دەبێ بە بەشێک لە چاوەڕوانییە سەرەکییەکانى سوژەى مەسرەفی و ئوبژەکانى خۆی لە بەرخۆرییدا ئەبینێتەوە و وایدائەنێ کە ئاوێنەى تێربوونی پێداویستیەکانى ئەوە. ئەکرێ چەند قۆناغێک هەبێ کە سوژەى بەرخۆر پەنای بۆ ئەبات و لەقۆناغی بەرخۆرییدا خۆی ئەبینێتەوە،قۆناغی یەکەم قۆناغی " هەڵپەى بەرخۆریی"ە لای سوژە، کە جۆرێک لە پەتای بەرخۆری بێ چاودێری بەرخۆری بێقەیدوشەرت و بێسنور دروست ئەبێ کە سوژە هەوڵ ئەدات وەک تۆڕێ: خەڵکی تریش پەلکێشی ناو ئەو جیهانی بەرخۆرییەی خۆی بکات. جۆرێکی تری بەرخۆری لە ئاستی کۆدایە، کە بەشی زۆری کۆمەڵگا وەک سوژەیەکی گشتیگر بەشدارن لەو فەسادی بەرخۆرییەدا، کە لە ئەنجامى پڕ نەبوون تەقەشوفدا دروست ئەبێت. تێرکردنی ئەم گروپە ترسناکترە و کاتى زۆری ئەوێ بۆئەوەى بزانیت داواارییان چییە و چۆن قەناعەتیان پێبهێنیت. وەک ئەم بەرخۆرییە ئێستا کە بەهۆی ئابورییەکی رەیعیەوە دروستبووە، سوژەیەکی زۆری کۆمەڵگا بەشدارە تێیدا و ژەمەکانى ئەخوات.
بەرخۆری و پرسی نایەکسانیی ئابوری:
بەرخۆریی و نایەکسانی ئابورى چ پەیوەندییەک لە نێوانیاندا هەیە، ئایا بەرخۆری ئەبێتە هۆکارى نایەکسانی ئابورى لە دابەشکردنەوەى سامان و عەدالەتی کۆمەڵایەتییدا. گومانى تێدانییە کە لە هەر کۆمەڵگایەکدا پرسی نایەکسانی هەبوو ئەوا بەرخۆری بەڕادەیەکی بەرچاو لە ناوچەیەدا بوونی هەیە و پاشاگەردانی ئابورى دروست کردوە و نایەکسانی هەیە لە بەڕێوەبردن و دابەشکردنی سامان و داهاتى ئەو ناوچەیەدا. وە مرۆڤ بە قوڵی لەیەک جیاوازە. سێن دەنوسێ:" لە توانا و کاراکتەر و بەهرەمەندیدا". بەڵام کۆمەڵگاکان بۆچوونی جیاوازیان هەیە لە مەسەلەی یەکسانی و نایەکسانی و پرسی ئابورى و بەرخۆری وەک مژارێکی ئابورى گەرموگوڕ. زۆرێک لە هۆکارەکان بەرخۆریی بە فاکتەرێکی گرنگ و بنەڕەتى نایەکسانی ئابورى و ناعەدالەتى کۆمەڵایەتی ئەزانن، بەتایبەت لە وڵاتە دیکتاتۆرەکاندا کە هەموو سەرچاوەکانى داهات قۆرغ دەکەن و سیستەمێکی ستەمکاریی پۆلیسی بونیاد دەنێن بۆ خۆیان و هەرچی لە خۆیان نەبێ وەری ناگرن و ئەوەشی لەگەڵ بۆچونی ئەواندا نەبێ یان لە کونجی زیندان توند دەکرێ، یان مەرگ دوا مەنزلێتی. وە ئەم سیستەمە ستەمکارانە بودجەیەکی خەیاڵی لە دەستە و تاقمی خۆیاندا سەرف ئەکەن و بەرخۆرییەکی زۆر هەیە لە سەرجەم کایەکانى ئەم جۆرە لە حکومڕانی کە هەناسەدانى ژیان تیایاندا ئەستەمە و هەموو شتێک بۆنی ستەمکاریی و بەرخۆریزمی حکومڕانی ئەوانی لێدێت.
بەرخۆری لە پەیوەندیدایە لەگەڵ گەندەڵی و ناشەفافیەتی ئابورى، چون پێیخۆشە کە شەفافیەت و یەکسانی نەبێ ئەگەر وابێ ئەوا ئەو کاتە سیستەمی بەرخۆر و کاراکتەرى مەسەرەفکەر ناچار ئەبێ لەژێر یاسادا کۆڵ بدات و تەسلیمی واقیع ببێت. چی دەرئەنجامێک لە سزا چاوەرێی ئەکات ئەبێ بینۆشێت. دەشێ سەرەتا نایەکسانی رۆڵی هەبێ لەوەى بەرخۆری گەندەڵی بەرهەم بهێنێ، پرسیارێک بکەین: چۆن گەندەڵی نایەکسانی بەرهەم ئەهێنێ، هاوشانی نایەکسانی بەرخۆریش دروست ئەکات ئەمەش رۆڵی حکومەتو دەسەڵاتی سیاسی و ئابورى کەمدەکاتەوە لە پرۆسە ئابورییەکاندا. واتە گەندەڵی و بەرخۆریی کاریگەرى هەیە لەسەر ئەوەى کێ چی وەرئەگرێت؟ یان کێ چی پەیدا ئەکات؟ لە لایەک ئەم کاراکتەرە بەرخۆر و گەندەڵانە لە هەمان ئاستدا دەستیان ئەکات بە پەیوەندییە سیاسی و ئابورییەکان و هەڵی بیرۆکراسەت و فەساد و گەندەڵاندن ئەدەن و حەز ناکەن پرۆسەکە بەسەرکەوتویی ئیدارەى خۆی بکات.
بەرخۆری (مەسرەف) لە کوردستان:
ئەوەى ئەمڕۆ بە راگوزەریش بە کوردستاندا تێبپەڕێت دەزانێـت گەورەترین چالاکییەک ئینسانی ئێمە ئەنجامی بدات بەرخۆرییە، بەرخۆرییەکی گەورە و بەرفراوان و هەمەجۆر، هەم لە شارە گەورەکانى کوردستاندا و هەم لە شارۆچکە و گوندەکانیشدا. لەڕاستی دوورناکەومەوە گەر بڵێم کۆمەڵگای ئێمە بووە بە یەکێک لە بەرخۆرترین کۆمەڵگاکانى ناوچەکە، کۆمەڵگایەک ئەوەى دەیخوات خۆی بەرهەمی ناهێنێت و ئەوەشی بەکاریدەهێنێت لە شوێنی ترەوە دەیهێنێت. بەهەموو مانایەکیش ئەم دۆخە دۆخێکی تازەیە، کۆمەڵگای ئێمە بەدرێژایی مێژووی خۆی لەم دۆخی بەرخۆرییەى ئەمڕۆدا نەژیاوە، بەرخۆریی هەرگیز چالاکی سەرەکی ئینسان و کۆمەڵگای ئێمە نەبووە، بەشێکی بەرچاوى ئەوەشی ئەم کۆمەڵگایە بەکاریهێناوە خۆی بەرهەمهێنەرى بووە. مۆدێلی بەرخۆریی ئەمڕۆکە شێوازی بەرخۆرییەکی نوێیە، جۆرێکی تازەی چالاکی و سەرقاڵییە کە پێشتر لە کۆمەڵگای ئێمەدا بوونیان نەبووە یان گەر هەبووبێ بەو ڕادەیەی ئەمڕۆ نییە کە سەرتاپای جەستەى کۆمەڵگای ئیفلیج و بێکار کردوە، واتە بووەتە هۆکاری ئەوەى کە خەڵکی ئێمە لەگەڵ بەرخۆرییدا دەست و پەنجە نەرم بکات.
نووسەر " مەریوان وریا قانع" باوەڕی وایە: سێ هۆکاری سەرەکی لە پشتی ئەم " بەهاری بەرخۆریی"یە و پێی وایە لە پشتی ئەم راستەوەیە کە بەرخۆریی لە دونیای ئێمەدا وەک جۆرێک لە ئایدۆلۆژیای لێهاتوو، بەو مانایەی لە بەرخۆرییەکی سادەوە گۆڕاوە بۆ بەرخۆریزم واتە گشتگیر بووە و ئاسەوارەکانى زۆری شوێنی گرتۆتەوە. بە باوەڕی ئەم نوسەرە، یەکەمیان پەرەسەندنی ئابورى نەوتە لە کوردستاندا تا ئەو شوێنەى دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت بووە بە یەکێک لە چالاکییە ئابورییە دەگمەنەکانى دونیای ئێمە. دووەمیان دروستبوونی کۆمەڵێک گۆڕانکارى دیمۆگرافی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی گەورەیە کە لە کوردستانی دوای راپەڕیندا هاتوونەتەوە و کایەکەیان داگیرکردوە و رووبەرێکی کۆمەڵایەتی گەورەى بۆ ویست و حەز و توانای بەرخۆریی دروستکردوە. واتە بەرخۆری لە کوردستاندا ینکەیەکی مادی کۆمەڵایەتی و ئابورى تایبەتی لە پشتەوەیە کە وایکردوە "دیاردەى بەرخۆری" گەشە بکات و ببێت بە "بەرخۆریزم".
خاڵی سێیەم دروستبونی مۆدێلێکە لە دەسەڵات و حوکمڕانی کە دەیەوێ لەڕێگەى بەرخۆرییەوە رەوایەتی بە بوونی ئەو شێوازە لە دەسەڵاتدارێتی بدات کە لە دونیای دوای راپەڕیندا دروستبووە. ئەم گۆڕانانە بەیەریەکەوە وایکردوە نەکرێ بەرخۆری تەنها بۆ چالاکییەکی ئابورى، یان بۆ رەهەندە سیاسییەکانى کورت بکرێتەوە، بەڵکو بووە بە ستراتیژێکی تایبەتی دروستکردنی جۆرێکی نوێ لە کەسایەتی، جۆرێکی نوێ لە لە نئینسان و کۆمەڵگا کە تیایدا ئابورى و گەشە و گۆڕانی دیمۆگرافی و داواکارە و مەیلەکانى مۆدیلێکی تایبەتی دەسەڵات بەشێوازێکی ئاڵۆز و فرەلایەن بەنایەکداچوون و لەگەڵ یەکتر تێکەڵبوون، واتە بەرخۆرییەکە تەنها یەکی هۆکاری نەگرتۆتەوە تەنها ئابورى با کۆمەڵایەتی یا سیاسی و فەرهەنگی بێت، ئەوەى هەیە لە کوردستاندا جۆری بەرخۆریەکە هەمەلایەن و فرەپەلوپۆیە و سەرجەم رووبەرو و پانتایی کایە گشتییەکانى گرتۆتەوە، بەو مانایەی کە هەموویان بەسەریەکەوە تۆڕێکی جاڵجاڵۆکەی لە بەرخۆریزم دروستبووە کە لێکەوتە و کاریگەرییەکانى پێویستی بە راڤە و تەئویلانی زۆر ورد هەیە بۆئەوەى ئاسەوارەکانى دیاری بکات و چارەسەریان بۆ بدۆزێتەوە.
لە کۆتاییدا هەموو ئەوانەى باسمان کرد وایکردوە بەرخۆری ببێت بە سیاسەتێکی "خودسازی" کە بە پلەی یەکەم خودێکی بەرخۆر بەمانا ئەفلاتۆنییەکەى بەرهەم بهێنێت، بەڵام هاوکات لەوەش بەدەرنییە کە لە ژینگە کۆمەڵایەتی و ئابورییە تایبەتەیەکەى کۆمەڵگای ئێمەدا ئەگەرى دروستبوونی تاکەکەسێکی بەرپرسیاریش بەتایبەتی مەیسەر بکات. واتە تاکێکی چاوکراوە و هەستیار و بیتیژمان هەبێ کە بەرخۆریزم کاری تێنەکاتو هەوڵ بدات کە کۆمەڵگا لە ئاسەوارە مەنفییەکانى ئاگادار بکاتەوە و تەقەلای زۆریش بدات ئەم ئامانجەی زۆرترین تاک و کایەی کوردستان بگرێتەوە بۆئەوەى لە بەرخۆریزم رزگاریان بکات، وایان لێبکات کە بەرخۆر نەبن و هۆکارێکی بەرهەمێنەر بن بۆ خۆیان و پاشان خەڵک و دەوروبەرى کۆمەڵگا.
جۆرەکانی بەرخۆری لە کوردستان:
بەرخۆریی لە کوردستاندا دۆخێکی فرەجۆر و فرەرەنگە، ئەمەش گرێدراوی شوێن و جێی کۆمەڵایەتی و توانی ئابورى و هێزی ئەو گروپە کۆمەڵایەتیانەن کە لە وڵاتەکەدا ئامادەن. دەکرێت سێ ئاستی جیاوازی بەرخۆریی لە کوردستاندا لە یەکتری جیابەکەینەوە.
1- بەرخۆریی چینی بۆرژواز و دەوڵەمەندەکان:
جۆری یەکەمیان ئاستێکە لە بەرخۆری کە بێدوودڵی دەکرێ بە ئاستی بەرخۆریی چینە بۆرجوازە هەرە دەوڵەمەندەکانى خۆرئاوا و شێخەکانى خەلیج و مافیا دەوڵەمەندەکانى روسیا و ئیتالیا بەراورد بکرێت. ئەمانە هەم لەناو کوردستان و هەم لە دەرەوەى کوردستاندا ئەو جۆرە لە کردەی بەرخۆری پیادە دەکەن کە شوێن و جێی ئەوان لە ریزی هەرە سەرەوەى هەرەمی کۆمەڵایەتییدا نمایش ئەکات.بەرخۆری ئەمانە تەعبیرێکی راستەوخۆیە لە بڕ و رادەی دەسەڵاتی سیاسی و ئابورى و کۆمەڵایەتی رەمزی ئەوان. بەشێکی زۆری ئەم توێژە کۆمەڵایەتییە دەسەڵاتدارانی وڵات و ئەنامانى ئەو بازنە بچوکەن کە نزیکیان لە دەسەڵاتدارانەوە کردونی بە ملیۆنێرە تازەکانى دونیای دوای راپەرین. ئەمانە ئەو کاڵا ئەوروپیە گرانبەهاکان بەرخۆر ئەکەن، خانوبەرەى زەبەلاح وسەیرانگای گەورە دروست ئەکەن و سەفەرى گران بۆ دەرەوەى کوردستان و ئەنجام ئەدەن و پارەى مۆڵ لە ئاهەنگەکانیاندا بەکاشی سەرف ئەکەن. ئەمانە ئەو ئۆتۆمبیلانە بەکاردەهێن کە کارخانە گرانەکانى دونیا دروستیان ئەکەن و باکیشان بەوەنییە لەم پێناوەدا پارەیەکی ئەفسانەیی سەرف بکەن. ئەمانە هەم خۆیان هەم خێزان و کچ و کۆڕ و دۆستەکانیان بۆ ئەنجامدانی نەشتەرگەرى جوانکردنی جەستە بە کاملی ئەچنە نەخۆشخانە پێشکەوتووەکانى دونیا و ئەو عەمەلیاتە ئەەنجام ئەدەن. هەندێک کەسایەتی دیاریکراوی ئەم گروپە تا ئەو شوێنە رۆشتوون کە فڕۆکەى تایبەتیان بۆ هاتوچۆی خۆیان و خێزان و دۆستەکانیان کڕیوە تائەوەى گەشتی پێبکەن. لەناو کوردستانیشدا منداڵانی ئەم خێزانانە لە قوتابخانە تایبەتەکاندا ئەخوێنن و شێوە ژیانێ: ئەژین کە جوورە لە شێوە ژیانی ئاساییزۆربەى هەرە زۆری منداڵانی کوردستانەوە.
2- بەرخۆریی چینی وردە بۆرژواز و دەوڵەمەندی هەڵتۆقیو:
جۆری دووەمی بەرخۆریی ئەو توێژەى ناو کۆمەڵگان کە بە راستەوخۆ و یان ناراستەوخۆ گرێدراوی چینی یەکەمن یان بەشێک لە سامان و پارەکانی چینی یەکەم کراوە بەناوى چینی دووەمە. یان چین و توێژی دووەم ئەو دەوڵەمەند و ساماندارانەن کە خزم و ناسیاوی توێژی یەکەمن ئەمەش پەیوەندی متمانە و باوەڕبوون لە لایەن چینی یەکەمەوە بە چینی دووەم زیاتر ئەکات، کە زۆربەى مۆڵەکانیان بکەن بەناویانەوە بۆئەوەى بڵێن: ئێمە هیچمان نییە و بەرخۆرن نیین...ئەم ئاستی بەرخۆری ئەم چینە پلەیەک لە خوار چینی یەکەمەوەیە، بەتایبەت کە بەرخۆرییەکەیان روی لە کاڵا و نە هەرزان و نە گرانەکانى هاوردەى وڵاتانی دراوسێیە، بەتایبەت ئەوەى لە بازاڕەکانى تورکیاوە دێتە کوردستان. ئاستی بەرخۆری ئەمانە چەندان پلە نزمترە لە هەمان بەرخۆری گروپی یەکەم. بڕێکی ئەم چینی ناوەندە هەمان خەون و خەیاڵی واقیعی بەرخۆری چینی یەکەمیان هەیە. بەڵام توانا و ئامرازی پیادەکردنی ئەو خەونیەان نییە، هاوکات ژمارەیەکی گەورەى ئەم پینە سڵ لەوەناکەنەوە هەموو رێگایەک بۆ گەیشتن بەو ئاستی بەرخۆریەى گروپی یەکەم دەگرنەبەر. ئەگەرچی ژمارە و زانیاری ورد و دەقیق دەربارەى ئەم گروپە لە کوردستاندا لەبەردەستدا نییە، بەڵام بەپێی ئامارە رەسمیەکان رێژەى ئەو خێزانانەى کە مانگانە توانایی خەرجکردنی دوو ملیۆن بۆ سەرەوەیان هەیە، (27%)ی خێزانەکانى هەرێمی کوردستان تێناپەڕێت. ئەمەش مانای ئەوەى ئەم هێزە لە باشترین دۆخدا لە چوارچێوەیەکی دانشتوانی کوردستان تێپەڕ ناکات، ئەگەر رێژەکە زۆر لەوە کەمتریش نەبێ، چونکە ئەو خێزانانەى دەتوانن مانگان دوو ملیۆن دینار زیاتر خەرج بکەن، مەرج نییە هەموویان هەمان ئاستی بەرخۆریان هەبێ، ئەمەش حەقیقەتێکە ئەبێ دانیپێدابنێین. چونکە دەشێ خێزانێک لە دوو کەس پێکهاتبێ بەڵام خێزانیککی تر لە هەشت کەس پێکهاتبێ، ئەمەش مانای ئەوەى توانایی بەرخۆریی خێزانی یەکەمیان زیاتر دەبێ لە خێزانى دووەم، چونکە بە ژمارە ئەمان کەمترن ئەتوانن بەو پارەو داهاتەى هەیان لە خێزانى دووەم بەرخۆریەکەیان باشتر و زیاتر بێ، ئەڵبەت ئەمە بۆخۆیان باشە ئەگینا لەڕووە ئابورییەکەیەوە مەسرەفە و لەگەڵ ئەخلاق و بنەما ئابورییەکاندا نایەتەوە.
3- بەرخۆری چینی هەژار و پەراوێزنشینەکان:
بەرخۆریی ئەم چینە بەرادەیەکی زۆر لە خوار دوو چینەکەى ترەوەیە لەمەڕ مەسرەفکردنەوە، چونکە ئەم چینە بەشی خۆیان بەرخۆرییان هەیە بەڵام بەهۆکارى ئەوەى بەشی ئەوە پارەیان نیە وەک چنی یەکەم بکەن. واتە ئەمان پەراوێزخراوەکانى کۆمەڵگان هەندێکیان ئاستی بژێویان زۆر لە خوار ژیانی ئاساییەویە بگرە خێزانی واهەیە کە ناتوانێ خۆراکی رۆژانەى خۆی پەیدابکات. بەمانایەکی تر بەرخۆری لێرەدا بەنیسبەت ئەم گروپەوە، لە نزمترین ئاستیدایە بە بەراورد بە دوو چینەکەى دیکە. ئەم ژمارانە وێنەى ئەم ئاستە تایبەتەى بەرخۆریمان بۆ رووندەکەنەوە: لە سەدا حەوتی خێزانەکانى کوردستان خەرجی مانگانەیان لە (500) هەزار دیار ناتوانێ تێپەڕ بکات، واتە(25%) ی خێزانەکانى تر خەرجی مانگانەیان لەنێوان زیاد نیو ملیۆن و کەمتر لە ملیۆنێکە. لەدوای ئەمانیشەوە (41%)ی خێزانەکانى هەرێمی کوردستان کە خەرجی ئەکەن مانگانەیان لە ملیۆنێک دینار کەمترە، بەڵام ناگاتە دوو ملیۆن. بە واتایەکی تر رێژەى (73%)ی خێزانەکانى کوردستان ئاستی بەرخۆرییان نزمە و ئەمەش زۆرینەى کۆمەڵگای ئێمە دەستنیشان ئەکات.
وەک دەبینین توانایی خەرجی ئەم چینە لەرووی بەرخۆریەوە نزمە و ئاستی بژێویان دیاریکراوە، لەناو ئەو هەڵئاوسان و بەرزبوونەوە و بەردەوامانەى نرخی شتومەک و گرانییەدا کە لە کوردستاندا هەیە،ئەم خێزان و تاکەکەسانە ناتوانن خەرجی و مەسرەفی زۆر بکەن. بەڵام هاوکات ئەم زۆرینە دەسکورت و کەمدەرامەتە "زۆرینەیەکی نابەرخۆر" نییە، ئەمانە شێوازێکی تایبەتی بەرخۆرییان هەیە بڕێکی گەورەى ئەو بازاڕە هەرزانەى لە وڵاتەکەدا هەیە کە جۆر و کواڵێتیەکەیان نزمە و باش نییە، رووی لە بەرخۆری ئەم کالایانە کردوە. ناوەندی سەرەکی لەم مەسرەفە تایبەتیەدا بریتییە لەو بڕە لە کاڵا هەرزانەکانى وڵاتی چین کە لە ڕێگای بازرگانیەوە هێنراوەنەتە کوردستانەوە. کاڵایەک نە مەرجەکانى تەندروستی و نە مەرجی ئابورى و نەمەرجی مانەوە، نە هیچ جۆرە مەرجێکی پۆزەتیڤی تریان تێدانییە، ئەوەی هەیانە تەنها هەرزانییە و بەس. لەراستییدا ئەم جۆرە کاڵا و خزمەتگوزاریە هەرزانە چینییانە سەرچاوەى چەندان بیمارى و نەخۆشی ترسناکن و سەرچاوەیەکی سەرەکی پیسبوونی بەرفراوانی ژینگەشن. لە ئێستادا جگە لە نەبوونی توانای ئابورى بۆ گواستنەوەى شێوازی بەرخۆری ئەم زۆرینەیە بۆ ئاستی یەکەم و دووەمی بەرخۆریی، هاوکات لانیکەمی هۆشیاری ئابورى و تەندروستی بە مەترسییەکانى بەرخۆری خراپ و بەکارهێنانى ئەو کاڵا بێمەرجانە لەئارادا نییە کە بازرگانییەکی ناپرسیار و چاوچنۆکانەی پارەپەیداکردن چینی دەستڕۆیشتووی دەسەڵاتداران.