دەرکەوتنی مرۆڤی باڵا لە خولگەى هزرى نیچەدا
هیدایەتی عەلەوی تەببار-سەییدە ئازادە ئیمامی
و. وریا ئەحمەد
بەشى یەکەم
''مرۆڤی باڵا سەراپای دڵی داگیرکردووم، ئەو یەکەمینو تاقانە مەراقی منە.''
نیچە
نەخشەڕێی نیچە لەپێناو گەڕاندنەوەی "مانا" بۆ ژیانی ئادەمیزاد، لەخۆگری دوو هەنگاوی سەرەکییە: هەنگاوێکی نەرێنی، کە لە چێوەیدا گشت لێکدانەوە باوەکان بۆ "بوون"و ماناکانی "بوون" نەفیو نکۆڵییان لێکراوە. هەروەتر، ئەو پێیوایە حەکایەتو ئایدیا باوەکان، لە کێشانی نەخشەی ژیانێکی نموونەیی بۆ گرۆی ئادەمیزاد، وڕێنەیان ڕێساوەو بە لاڕێدا چوون، لەم مەیدانەدا، وێنای حەکایەتو ئایدیا بەربڵاو وباوەکان بۆ ژیانی نموونەیی، گەلەک ناپەسەندو بێبنەمایە. لێرەوە، نیچە لەگەڵ تەواوی بەها ددانپێدانراوەکانی ڕۆژگاری خۆی، لەهەرچ زەمینەو بوارێکدا(ئایین، فەلسەفەو زانست)، ڕووبەڕوودەبێتەوەو سەنگەری نکۆڵیکردنو داپاچینیان لێدەگرێتو، ئەمسەر تا ئەوسەری پرۆسەی فێرکاریی نەریتە پێشینەکان، وەک ئاستەنگێکی دزێو لەبەردەم بەدیهاتنی ئەوی وی مەبەستێتی، دەبینێت و دەبێت تێکبشکێنرێنو لەناوببرێن. بەگوێرەی ئەم قسانە بێت، وا دەردەکەوێت نیچە خۆی پەستاوەتە گۆشەیەکی گەلەک مەترسیدارەوە و سەری دونیای لەخۆی هێناوەتەوە یەک، لەلایەکەوە هەموو پردەکانی پشتەسەری خۆی، کە بەهەق لەدێر زەمانەوە تا سەروەوختی وی، میراتی مەزنی مرۆڤایەتی بوون، وێران دەکات، لەلایەکیترەوە لەبەردەم بەرەهووتێکی ناکۆتاو ئاڵۆز و، لەبەردەم ئاییندەیەک کە چیتر بە هێزو تینو تاوی ڕابردوو پشتئەستوور نییە، خۆی بە تەریکو تەنیا دەبینێتەوە. ئەمێستاکە ئەوانەی نیگایان تەژیە لە حەپەسانو چاوەڕوانی، مافی خۆیانە نیچە بەر سەرنجی پرسیار بدەنو دەستەکانی بپشکنن، کە داخۆ پاش ئەم هەموو خۆهەڵنانو جۆشوخرۆشە شۆڕشگێڕییە، چ سەوقاتو دیارییەکی بۆ گرۆی ئادەمیزاد پێیە؟! ئەوەش دەزانین لە دونیای ویدا، تەنانەت خوداش بێ جێو ڕێ ماوە و بۆ دەرەوە تووڕهەڵدراوە، کەواتە پرسیارێکی بەجێیە ئەگەر بێژین، لەپاش داخرانی شەشدەری ئاسمان بەڕووماندا، ئەو مرۆڤەی کە هێشتا تامەزرۆی بڵندیو ئاسۆ دوورە دەستەکانە، لێرە بە دواوە چاوەکانی ببڕێتە کامە دەرگا؟ لێرەوە، هەمان هەنگاوی دووەم یان هەنگاوی ئەرێنیی ناو نەخشەڕێگاکەی نیچە، دەست پێدەکات. ئەو، لەم گۆڕەپانەدا، لەمیانی جووڵەیەکی هونەرمەندانەی سەیروسەمەرەوە، وەڵامێکی گونجاو بۆ چاوەڕوانییەکان دەخاتەڕوو: هەنووکە خودایان مردوون، هیچ خودایەک لەگۆڕێدا نەماوەو بارەگای فەرمانڕەواییان، چاوەڕوانی خاوەنشکۆیەکە، کە بێتو لەسەر تەختو تاراجی خودایەتی دابنیشێت. مرۆڤیباڵا "Ubermensch"،"superman"،"overhuman"،"overman" یان "superhuman" هەمان ئەو جێنشینەیە، لەپاش مەرگی خودا، نیچە لە جێگەی وی دایدەنیشێنێت. هەڵبەت مرۆڤیباڵا خاوەندارییەتی لە تایبەتمەندی مەلەکووتیی و میتافیزیکیی ناکات، بەڵکوو خودایەکە لەئاست زەوی و پێداویستییە زەمینییەکاندا.
وانەکانی "مرۆڤی باڵا"، کە چەشنی تەرجیعبەند، لە کۆتایی غەزەلەکانی نیچە(زەردەشت)دا چەندبارە دەبێتەوە، بەرهەمی ساڵانی دوورەپەرێزیو خەڵوەتنشینیی زەردەشتەو، وەک فێرکارییەکی گرانبەها، پێشکەش بە مرۆڤ دەکرێت. بەڵام مرۆڤیباڵا کێیە، کە فێرکارییەکانی نیچە و زەردەشتی وی، تەنیا زەمینەسازییەکی پەتیین بۆ نازڵبوونی شکۆمەندیی ئەو؟ مەگەر چ پەیاموئەرکێک لە ئەستۆی ئەودایە، بەم چەشنە تا ئاستی خوداییەتی بەرزکراوەتەوە؟
زەردەشتی پەیامبەر لەئەشکەوتەکەی خۆی دادەبەزێت، تاوەکو ئەو مزگێنییە بە گرۆی ئادەمیزاد بدات، کە لەپاش مەرگی خوداو داڕووخانی ئەو بەهایانەی بە خوداوە پەیوەستبوون، دێوەزمەی پووچیو بێمانایی ناتوانێت ژیانی مرۆڤ هەڵلووشێت، چونکە ئەوەتا ئەو هاتووە، تاوەکو وانەی "مرۆڤیباڵا" بە ئادەمیزاد بڵێتەوە: ''مرۆڤیباڵا مانای زەمینە. دەبا ئیرادەی ئێوە بڵێت: با مرۆڤیباڵا مانای زەمین بێت!''(نیچە: ٢٠١٠؛ ٢٢).
پاتۆسی مەودا (pathos of distance)
لەسیاقی پەیڤەکانی زەردەشتو دەربڕینەکانی نیچەدا، مانای "ئادەمیزاد" لە نێو شەبەنگێکی بەرینی دەستەواژەو چەمکی جۆراوجۆردا، لەهەڵبەزو دابەزدایە و؛ چەمکو دەستەواژەکان، کە لەڕووی باری واتاییەوە لەیەکتر جودانو چەشنی ئەڵقەکانی زنجیرێک وان، لەنێوان خاڵی لووتکەو خاڵی پەستی ژیاندا کشابێت، هەریەکەیان پلەیەکن لەنێو ڕیزبەندییەکدا، کە دداننان بەم ڕیزبەندییەو لەبەرچاوگرتنی مەوداکانی نێوان پلەکانی، لەهزری نیچەدا گەلەک گرنگو بەبایەخە. ڕوونتر بدوێین، لە چێوەی دەربڕینەکانی نیچەو پەیڤەکانی زەردەشتدا، بە چەند دەستەواژەیەکی جیاواز هێما بۆ ئادەمیزاد کراوە، هەریەک لەم دەستەواژانە، هەم باری ماناییان جیاوازە، هەم لەڕووی پلەبەندییەوە لەیەکتر جودان و، لەڕوانگەی ئەندێشەی نیچەشەوە، گرنگە ئەم پلەبەندییەو مەوداکان بە هەند وەربگیردرێن. ڕاستی ئەوەیە پاتۆسی مەودا (pathos of distance)، لە پرۆسەی دەرکەوتنی مرۆڤی باڵادا، ڕۆڵێکی بەرچاو دەگێڕێت؛ ئاخر لەدیدی نیچەدا خودی ئەم جیاوازی و مەودایانە، وەک بەرئەنجامی جیاوازیی هێز ئەژماردەکرێن: ''ئەوی پلەو پایە یەکلادەکاتەوە، ئەوی پلەو پایە دەستنیشان دەکات، تەنیا تەرازووی هێزەو هیچی تر''(نیچە، ٢٠٠٧، ٦٥٩). هەر ئەمەش هۆکارە، تاوەکو وی، بێ پەروا پەلاماری هەموو ئەو لایانانە بدات، کە کەڵکەڵەی یەکسانیو هاوتەرازکردنی تاکەکانی مرۆڤیان لەسەردایە. کەواتە جێگای سەرسووڕمان نییە، کە دەبینین نیچە لەئاست سیستەمە حکومڕانییەکانی دونیای مۆدێرن، هێندە بەدبین بووە. بەوەدا کە قوتابخانە سیاسییەکانو مۆدێلەکانی حکومڕانی لە دونیای مۆدێڕندا و، ڕەنگدانەوەیان لەچێوەی "گشتپرسی" و "دەنگدانی گشتیی"دا، هۆکارن تاوەکو ''بشێت هەرکەسو ناکەسێک حوکم لەبارەی هەموو کەسێک و هەموو تشتێکەوە بدات''(نیچە، ٢٠٠٧: ٦٥٩)، بۆیە نیچە، وەک نموونەیەکی بەرجەستەی هاوتەرازکردنو یەکسانسازیی ئەژمارییاندەکات و وەک ''دەسەڵاتی مرۆڤە گرگنەکان''(نیچە، ٢٠٠٧: ٦٦١) لەقەڵەمییاندەدات. لێرەوە نیچە ''ناچارە جارێکیتر، زنجیرەی پلەبەندییەکان دابڕێژێتەوە''(نیچە، ٢٠٠٧: ٦٥٩)، ئاخر بەدیدی وی، تا هەنووکە هەر چەشنە باڵاگرتنێکی ڕەگەزی ئادەمیزاد، وابەستەی کۆمەڵگای ئەریستۆکراتیی بووەو هەمیشەش وا دەمێنێتەوە(نیچە، ٢٠١٠: ٢٠٨). دەبێت هەنگاو بەهەنگاو، پلەکانی ئەم قادرمەیە ببڕدرێن، تاوەکو بتوانرێت لەسەر بانی مرۆڤایەتیو لە ئاسۆ دوور دەستەکاندا، چاو بۆ دەرکەوتنی مرۆڤی باڵا بگێڕدرێت.
لەلایەکەوە بەدبینی لەئاست مرۆڤە مایەپووچەکان(گرگنەکان) و تەنانەت هیواخواستن بەوەی کە وەچەو تۆویان لەسەر سەکۆی ژیان ببڕدرێتەوە، بەشێکە لە باوەڕە بنچینەیەکانی نیچە. ئەو چەندینجار بێ سڵەمینەوە، ئەم بۆچوونە بەیان دەکاتو، مەسیحییەتو ئەخلاقی مەسیحییەت سەرکۆنەدەکات، چونکە ئەم ئایینە دەکارێت ئەم چینە بپارێزێت. وەلێ لەلایەکی ترەوەو لەچەند بۆنەیەکدا، بوونو ئامادەیی ئەم چینە، بەپێویست دەزانێت. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەم گۆڕانەی لەڕووانینی ویدا ڕوودەدات، مانای ئەوە ناگەیەنێت، کە بارگۆڕانێکی ڕیشەییو قووڵ لە بنەماکانی ئەندێشەو ڕووانینی نیچە، لەئاست ئەم دەستەیەدا ڕوویداوە. هەروەتر، ئەم ئاوازە تازەیە، خۆبەخۆ بە تێڕووانینی نیچە بۆ مایەپووچانو گرگنەکان پەیوەست نییە، بەڵکوو ئەم ئاوازە تازەیە، تەنیا پاشکۆو پەراوێزی ئەو هەڵوێستەیە، کە وی لەئاست مرۆڤی باڵادا دەیگرێتەبەر و، تەنیا لەسیاقی ئەو نەخشەڕێگایەی بۆ دەرکەوتنی مرۆڤی باڵای داڕشتووە، مانا وەردەگرێت. ڕوونتر بدوێین، لەهزری ویدا، ئەم چینە هیچ گرنگییەکی خۆبەخۆی نییە، بەڵکوو لەپەیوەندیدا بە مرۆڤی باڵاوە گرنگن. زۆرینەی مایەپووچو پاتاڵ، تا ئەو جێگەیە مایەی قبووڵکردنن، کە لەخزمەتی کەمینەی ڕەگەزباڵادا بنو چەشنی کۆیلە، گوێڕایەڵو ئەڵقە لەگوێ بن. لە هەندێک بوارو بۆنەدا، مافی زۆرینەی پاتاڵ پارێزراو و رێز لێگیراو دەبێت، بەوەی کە بەهاو ئامانجە باڵاکانی خۆیان بپارێزن(هەرچەند بەهاکانیان خواروخێچو پەستن)، وەلێ بەو مەرجەی ئەوانیش سنووری خۆیان بزاننو لەبەڕەی خۆیان زیاتر پێی لێ ڕانەکێشنو لەهەوڵی ئەوەدا نەبن، بەهاکانی خۆیان بەسەر جییهانو، لەوەش خراپتر بەسەر مرۆڤە مەزنەکاندا بسەپێنن. ژیانو بوونیان، خۆبەخۆ بەهایەکی ئەوتۆی نییە، بەڵکو لەو ڕووەوە بەهای هەیە، کە ئەوان سەکۆیەکن، لێوەی گیانە شەریفەکان بەرەو بڵندی دەفڕن، ئەم گیانانەش لای خۆیانەوە ''هۆکارەکانی دەرکەوتنی ڕەگەزی باڵاتری ئادەمیزاد، فەراهەم دەکەن''(کۆپیلستون، ٢٠٠٨: ٤٠٣). لەبنەڕەتەوە، بەگوێرەی هزری نیچە، بنچینەی داوەریکردن لەسەر بەهاو پلەی ئادەمیزاد، بەوەڵامی پرسیارێکەوە بەندە؛ داخۆ ئەو مرۆڤەی حوکمی لەسەر دەدەین، ڕوو بەرەو لووتکە هەڵدەزنێت یان بەرەو نشێو دادەکشێت؟ ئایا هەڵکشاوە یان داکشاو؟ بەواتایەکی تر، داخۆ ئاراستەی جووڵەی ویو ڕەوتی هەنگاوەکانی، هاوتەریبی ئەو ڕێگایەیە، کە بەرەو (مرۆڤی باڵا) بەردڕێژکراوە و، هێزو وزەی لەخزمەتی مرۆڤی باڵا وئامادەکاری بۆ دەرکەوتنی مرۆڤی باڵا، بەگەڕدەخات؟ یان بەپێچەوانەوە، ئاستەنگێکە لەبەردەم دەرکەوتنی مرۆڤی باڵادا؟ ڕاستی ئەوەیە، بەهای کەسێتی یان بەهای ڕەوتارەکانی مرۆڤ، بەگوێرەی ئەو بنەما ئاکارییەی لەسەری دەڕوات، هەڵناسەنگێنرێت(بەگوێرەی هزری نیچە)، بەڵکوو بەوەوە بەندە، تا چەندێک لەچێوەی ئەو دوو دەستەیەی سەرەوە جێی دەبێتەوە(حقیقی، ٢٠٠٨: ١٠٢). دەشێت قۆناغەکانی پلەبەندی مرۆڤ، بەسەر چوار پلەدا دابەشبکرێت: مرۆڤانە زێدە مرۆڤانە(human- all too human)، دواهەمین مرۆڤ(last man)، مرۆڤی بەرز(higher human)و مرۆڤی باڵا(superhuman)، کە هەر یەکێکیان، نوێنەرایەتی جۆرو شێوەیەکی ژیان دەکەن.
1. مرۆڤانە، زێدە مرۆڤانە
ئادەمیزادێک، کە "زێدە مرۆڤانە"و یان بەواتایەکی تر، "زیاد لەڕادە مرۆڤە"، ئادەمیزادێکە لەنێو ژیانی ڕۆژانەدا نقووم بووە، ئاسۆی بینینی گەلەک کورتو سنووردارە، گەوزاو لەنێو چڵپاوی بەهاگەلێکی ماوەبەسەرچوو، گیرخواردوو لەنێو بەندی باوەڕێیلی عەوامو نەریتگەلی ڕزیو، دیلی دەست دووبارەبوونەوەیەکی عەبەسییو یەک ڕیتم، داماڵدراو لەهەرچ بەهرەو داهێنانێک، ڕازیو خۆشنوود بەو ئاسوودەییەی کە زاتی وی پەستو نەوی دەکات، کەلەڕەق لەئاست هەرچ گۆڕانکارییو کایۆسێک، هەمیشە پاسیڤو فەرمانبەردار. ئەم تایبەتمەندییە پەستو نەوییانە، لەچاوی زەردەشتدا، وەک بیمارییەک وان، کە دەبێت ئێجگار ئاگاداری بین: ''زەوی پێستێکی هەیەو ئەم پێستەش نەخۆشیگەلێک، یەکێک لەو نەخۆشییانە، ناوی (مرۆڤ)ە''(نیچە، ٢٠١٠: ١٤٥). پێدەچێت ئەم جۆرەیان بێت، کە بەگوێرەی ڕوانینی زەردەشت ''دەبێت تێپەڕێنرێت''. ''ئەوانەی لەهەموو نیگەرانترن، لەمڕۆدا دەپرسن: چلۆن بتوانرێت مرۆڤ بپارێزرێت؟''، وەلێ زەردەشت یەکەمینو تاقە کەسە، کە دەپرسێت: ''چلۆن بتوانرێت مرۆڤ تێپەڕێنرێت؟''(نیچە، ٢٠١٠: ٣٠٦)، ئاخر مرۆڤ کۆتا هەوار نییە، بەڵکوو پردێکە، دەبێت بەسەریدا بپەڕینەوە، تاوەکوو بە هەواری ڕاستین بگەین. '' زەردەشت دەخوازێت، سەرلەنوێ بیر لەمانای مرۆڤبوون بکەینەوەو مرۆڤ وەک بوونێک ببینین، کە سنووری تواناکانی لەوە بەرینترە، لە واقیعدا دەبینرێت. ڕوونتر بدوێین، عیشقی زەردەشت بۆ مرۆڤ، عیشقە بۆ تواناکانی وی، ئاخر مرۆڤ دەتوانێت چێوەکانی سرووشتی خۆی تێپەڕێنێت''(Sedgwick, 2009: 110). گەییشتن بەم پلەیە، تەنیا لەڕێگەی تێپەڕاندنی هەلومەرجی ئێستاو ئافەراندنی بەهای تازەوە، دەبێت. هەڵبەت ڕستێک ئاستەنگ، ئەم ڕێگا هەڵکشاوە بەرەو بڵندی، دژوار دەکەن: مەسیحییەت، ئەندێشەی مۆدێرن و بەتایبەت مۆدێلی حکومڕانیی لیبراڵدیمۆکراسی و زانستی مۆدێرن، گرنگترینی ئاستەنگەکانن.
شیاوی هێما بۆکردنە، ئەمە تەنیا دیوێکی ئەندێشەی نیچەیەو لە قووڵایی ئەم نەفرەتەدا، خۆشەویستییەکی سازگار بۆ مرۆڤایەتی پەنهانە. وەک بڵێی عیشقی نیچە بۆ ئادەمیزاد، وی ناچار دەکات، مرۆڤ هەر بەو جۆرەی کە هەیە، پەسەند نەکات و، چاوەڕێی زیاتری لێبکات.
٢. دواهەمین مرۆڤ
دواهەمین مرۆڤ؛ ناشیرینترین جۆری مرۆڤ، کە لەهەرچ کەس زیاتر شیاوی سووکایەتی پێکردنە لە نیگای زەردەشتی (نیچە)دا، مرۆڤێکی پاتاڵو ناتێگەیشتوو، کە خراپ لەئامۆژگاری ''هەموو شتێک ڕەوایە''ی زەردەشت تێگەیشتووە، لە کەللەی پوکاوەی ویدا، ئامۆژگاری ''هەموو شتێک ڕەوایە'' بەمانای ئەوە دێت، هەرچ هەڵەو قوڕمساغییەکت لەدەست هات، درێغی نەکەیت! ئەو لە مەبەستی زەردەشت تێنەگەیشتووە، کە هێما بۆ توانای مرۆڤ لەڕاپەڕاندنی کاری مەزن دەکات، بەڵکوو وا تێگەیشتووە، کە ئەم دەربڕینە جۆرە ڕێگەپێدانێکە بۆ ئەنجامدانی هەر چەشنە کارێکی پەستو نەویو، ئەمێستاکە پاش ''مەرگی خودا''، دڵخۆشو شادمان بەوەی ''سەروەرێکی زێدە چاودێر و خۆ هەڵقورتێنەر'' لە گۆڕەپانەکە نەماوە، هیچ هۆکارێک بۆ خۆپارێزی نابینێت. بەوەی کە چیتر هیچ بەربەستو ئاستەنگێک لەسەر ڕێگای تێرکردنی ڕووکەشانەترینو سەرەتاییترینو ئاژەڵییانەترین مەیلو غەریزەکانی خۆی نابینێت، لەخۆشییاندا فێی لێدێت. هەموو دەرکو تێگەیشتنێکی وی ئەوەیە، مادام ''خودا مردووە، کەواتە ئیتر نە ئەخلاقێک بوونی هەیە، نە بەرپرسیارێتییەک و نە ئسووڵێکیش بۆ ژیان. ئەو، نەفی ڕێوڕەسمە ئەخلاقییەکان، بە بێ ئەخلاقیی تێدەگات''(سوفرن، ١٩٩٧: ٣٧). دەشێت هەر ئەم جۆرە مرۆڤە، ''بکوژی خودا'' بووبێت، ئاخر ئەم جۆرەیان، نەیتوانیووە بەرگەی کەسێک بگرێت، کە بەردەوام چاودێری کردووە، پەستیو پاتاڵیو ناشیرینییەکانی بینیووە، هەربۆیە بڕیاردەدات تۆڵە لەوەها ''چاودێرێک'' بکاتەوە(نیچە، ٢٠١٠: ٣٨٥). دواهەمین مرۆڤ '' خۆی لە لووتکەی ئافەراندندا دەبینێت، وەک بوونێک، کە خاوەندارییەتی لە بەهایەکی ڕەها دەکات، خۆی وێنادەکات، کەواتە بۆ وەها کەسێک، چیتر هیچ ئامانجێک بوونی نابێت، تاوەکو لەپێناویدا بکۆشێت. چونکە خۆی وەک خوداوەندی دەمی ئێستا دێتەبەرچاو، بۆیە ئاییندە تەنیا وەک موڵکی کەسیی خۆی دەزانێت. بیرکردنەوە لە مرۆڤی باڵا لەدیدی ویدا، تەنیا بەمانای بیرکردنەوە لە تواناو بەهرەکانی خۆی دێت''(Hasse, 2008: 156). لەدیدی زەردەشتدا، دواهەمین مرۆڤ هێندە بێزراوە، ڕێک بەخاڵی پێچەوانەی ''مرۆڤی باڵا''ی ئەژماردەکات و، بە هەمان ئەو ئەندازەیەی کە مژدەی دەرکەوتنی مرۆڤی باڵا دەبەخشێتەوەو بانگ لە گرۆی ئادەمیزاد دەکات بەرەو مرۆڤی باڵا هەڵبکشێن، لە ''دواهەمین مرۆڤ''یش ئاگادارمان دەکاتەوە، ئاخر ئەگەر ئادەمیزاد ڕێگای مرۆڤی باڵا نەگرێتەبەر، بەناچاری بەرەو دۆڵی دواهەمین مرۆڤ گلۆر دەبێتەوە. ترسو نیگەرانی زەردەشت لە دواهەمین مرۆڤ، لەو ڕووەوەیە، کە ئەم جۆرە ئادەمیزادە، باڵی فڕینی بەرەو ئاسۆی بڵندو دوورەدەست، نییە. پانتایی ژیانە سنووردارەکەی ئەو، قەڵەمڕەوی چواردیواری ماڵەوە، خێزان، پیشەو تەندروستی خودی خۆی تێناپەڕێنێت. نەوەک هەر کەڵکەڵەی ئەوەی لەسەردا نییە، سنوورەکانی ژیانی خۆی فراوان بکات (ئەوەی مرۆڤی باڵا هەوڵدەدات پێی هەستێت)، بگرە بەدوای ئەوەوەیە، ئەوانیتریش لە نیگەرانییە پەستو ڕۆژانەیەکانی خۆی، بگلێنێت. دواهەمین مرۆڤ، لەنێو خۆشنوودییەکی پەستو نەویدا، لەئاست ئەم دۆخە لادەرە، گەوزاوەتەوە و، هیچ تامەزرۆییەکی بۆ دەرچوونو فڕین، لەسەردا نییە. وەک بڵێی بەو کەمە داراییە ناچیزو پەستەی خۆی، ڕازی بێت و، هەیەجانی دەستڕاگەیشتن بە خەونی بڵند، تەزووی خرۆشێنەر ناخاتە گیانییەوە. خەڵکانی هاوسەردەمی ویش، ئەو نشێوە ئاسانەی بەرەو زەلکاوی دواهەمین مرۆڤ داکشاوە، لەو هەورازە دژوارە بەباشتر دەزانن، کە ڕووبەرەو مرۆڤی باڵا هەڵکشاوە: ''زەردەشت، ئا ئەم دواهەمین مرۆڤەمان پێ ببەخشە، ئێمە لەشێوەو بیچمی ئەم دواهەمین مرۆڤە هەڵکێشە، تاوەکو ئێمەش مرۆڤی باڵا بە تۆ ببەخشین''(نیچە، ٢٠١٠: ٢٨).
٣. مرۆڤی بەرز
وەلێ داخۆ لەڕووانگەی زەردەشتەوە، تەنیا ئەم دوو بژاردەیە لەبەردەم ئادەمیزاددایە؟ ئایا دەرفەتی خۆ قوتارکردن لەم دووڕییانە بوونی نییە؛ ئادەمیزاد یان دەبێت بەدوای مرۆڤی باڵادا عەوداڵ بێت، یان بەرەو دۆڵی دواهەمین مرۆڤ گلۆر دەبێتەوە؟ نەخێر، ڕێگایەیکی تر لەئارادایە، لەم نێوەندەدا کەسانێک هەن، گەرچی بە پلەی مرۆڤی باڵا نەگەیشتوون، وەلێ ناتوانرێت لە ڕیزی دواهەمین مرۆڤەکانیشدا ئەژماربکرێن. بەوتەی یاسپەرس، لەبەرئەوەی هێشتا ئایدیای مرۆڤی باڵا لە زەینی نیچەدا، نەخەمڵیبوو، بۆیە سەرەتا نیچە پایەکانی باوەڕی خۆی، لەسەر خاکی ئەم جۆرە مرۆڤە (مرۆڤی بەرز) ڕۆنابوو. لەوەش زیاتر، ئەم جۆرە مرۆڤەی وەک ''ئاڕاستەیەک ڕووبەرەو کامڵبوون، وێنادەکرد''، ئاخر نیچە ئەم چەشنە مرۆڤەی بەو کەسە دەزانی، کە خۆی لەچنگ هەموو زنجیرەکان ڕەهاکردووە؛ زنجیری وەک ''کەچئەندێشی سەنگینو واتاداری ئایین، ئەخلاقو میتافیزیک.''(یاسپرس، ٢٠٠٨: ٢٧١). گەلێک تاییبەتمەندی لەم مرۆڤە بەرزانەدا هەن، کە میهرەبانیو ئومێد لە هەناوی زەردەشتدا دەبزوێنن. ''ئێوە ئەی مرۆڤە بەرزەکان، ئەوەی فێری سووکایەتیپێکردن بوون، ئومێدم پێ دەبەخشێت. ئاخر سووکایەتیپێکەرە مەزنەکان، ڕێزلێنەرانی مەزنن. ئەوەی کە ئێوە نائومێدبوون، لەنێو ئەو نائومێدییەدا، زۆرشت هەن شیاوی ڕێزن. ئاخر ئێوە فێری ڕادەستبوون نەبوون. ئێوە فێری زۆرزانییە سووکو ڕیسواکان نەبوون.''(نیچە، ٢٠١٠: ٣٠٧). زەردەشت مرۆڤە بەرزەکان فێردەکات، ''سووکایەتیپێکردن'' بگۆڕن بە ''ڕێزلێگرتن''، وەلێ ڕێزگرتن لەخۆ نا، بەڵکوو ڕێزگرتن لە مرۆڤی باڵا و، ئەوەیان لێ چاوەڕوان دەکات، خۆیان لەپێناو مرۆڤی باڵادا بکەن بەقووربانی. زەردەشت لە ئەوان ڕازی و خۆشنوودە، چونکە ئەوان هەم لە بارودۆخی هەنووکە ''نائومێدبوون''و فێرنەبوون خۆ ڕادەستی بەها باوەکان بکەن، هەم ناشزانن ''دەبێت لەمڕۆدا چۆن بژین''، ئاخر ''ئەمڕۆ''، ڕۆژی ''خەڵکانی بچووک''ە، لەگەڵ ''فەزیڵەتی بچووک'' و ''زۆرزانی بچووک'' و ''ئاسوودەیی بەلەنگاز'' و ''بەختەوەریی گەلەیی''، بە پێی ئایینی زەردەشت، ئەمانە هەموو ئەو تشتانەن، کە دەبێت تێپەڕێنرێن. بەهۆی ئەم تایبەتمەندییانەوەیە، خەڵکانی بچووک ''لەمڕۆدا سەروەرن'' و، ''ئەمانە گەورەترین مەترسین بۆسەر مرۆڤی باڵا.''(نیچە، ٢٠١٠: ٣٠٧). مرۆڤی بەرز، دەستبەرداری بەها باوەکانی ڕۆژگاری خۆی بووە، وەلێ هێشتا ڕێز لە گەلێ بەهاو پێودانگی ئاکاریی تایبەت دەگرێت، هەر ئەمەش ناهێڵێت وی بۆ نێو خەرەندی پاتاڵییەتی دواهەمین مرۆڤ، بەرببێتەوە. پێدەچێت هەر ئەم مرۆڤە بەرزانە بن، زەردەشت وەک میتافۆرێک، بە ''تەنافباز'' ناویان دەبات. بەپێچەوانەی دواهەمین مرۆڤ، کە گۆشەی سەلامەتی گرتووەو پێخەفی تەمبەڵی بەسەر خۆ داداوەو دڵی بە ژیانێکی خاڵی لە نیگەرانی خۆشە، مرۆڤی بەرز بەرەو ڕێگای هاتونەهات هەنگاو هەڵدێنێت، هەر لەبەر ئەمەشە، زەردەشت بەڕێزەوە باسیدەکات: '' تۆ، سەرکێشیت کردووە بە پیشەو هیچ نەنگییەک لەمەدا نییە.''(نیچە، ٢٠١٠: ٣٠). بەڵام، لەگەڵ هەموو ئەم مەدحو سەنایەشدا، هێشتا مرۆڤی بەرز، ناپەسەندە. زەردەشت، بەگوێرەی پێویست لەم جۆرە مرۆڤە ڕازی نییە. زەردەشت مرۆڤە بەرزەکان ڕووبەڕووی ئەو ئاڵنگارییە دەکاتەوە، کە دەبێت توانای ئەوەیان هەبێت بەبێ خودا بەرپرسیارێیەتی ژیان لەئەستۆبگرن و، لەوەش ئاگاداریان دەکاتەوە، کە مل بۆ ڕووهێنانی عەوام بۆ ئایدیاو وەهمی ''خودا'' نەدەن. دەرئەنجامی وەها ئایدیایەک، یەکسانییەکی زڕە بۆ کۆمەڵانی خەڵک. وەلێ ئەو خودایەی، عەوام خۆیان پێدا هەڵواسیووە، چیتر بوونی نییە، مرۆڤی بەرز ئەمە بەباش دەزانێت، بەڵام بەوەدا کە بەهرەی ئیرادەی ئافەراندن لەودا نییە، بۆیە دواجار مەحکوومە بەشکست.
مرۆڤی بەرز، نێهیلیستە. وێڕای ئەوەی سەبارەت بە مەرگی خودا بەئاگایە، توانای ئەوەی نییە مل بۆ لێکەوتەکانی ئەم پێشهاتە بدات. هێشتان بە جۆرێک ڕەوتار دەکات، وەک بڵێی خودا زیندووە. گەرچی دەزانێت خودا مردووە، کەچی بەئومێدی دیدتنی خودای مردوو، هەر ئاوڕ بۆ ''دواوە'' دەداتەوە، هەرچەند باوەڕی بە خودا لەرزۆک بووە، وەلێ هێشتا باوەڕی بە شەیتان هەیە. ''بێ ئەوەی سەروەرێک لە گۆڕێدا بێت، وەک کۆیلە دەجووڵێتەوە... چیتر باوەڕی بە دونیاکەی تر نییە، وەلێ لەژێر کاریگەریی ئیرادەی نیهیلیزمدا، باوەڕی وایە ئەم دونیایەو بوونی خۆی، بێ بەهان... ئەوەی ڕەنگ و ڕووی ژیانی بە ڕووخساری تەنافبازەکەوە نەهێشتووە، جۆرە هەستێکی تاییبەتی مەزهەبی و جۆرە هەستێکی تاییبەتی یەهوودیی_مەسیحییە، هەستی خودنەفرەتیی و ڕق لەخۆبوونەوە، خۆخواردنەوە و هەستی ئازاری ویژدان.''(سوفرن، ١٩٩٧: ١٠٣). مرۆڤی بەرز، گەرچی لەشەڕی خودای مەسیحییەت ڕزگاری بووە، وەلێ هێشتا باوەڕی وایە، دەبێت بەناچاری و بەهەموو توانایەکەوە، دەرهەق بە ئەخلاقی مەسیحی بەئەمەک بێت. مرۆڤە بەرزەکان، هەرچەندە متمانەیان بە بەها بڵندو مەلەکووتییەکان نەماوە و ئەمەش خۆی لەخۆیدا هەنگاوێکە بۆ پێشەوە، وەلێ ئەگەر بۆ ئافەراندنی بەهای جیاواز، کەڵک لەم دەرفەتە نەبینن، ئەوا دووچاری سەرلێشێوان دەبنو خۆیان لەگێژاوی تێگەیشتنی پاسیڤدا دەبیننەوە. هەوڵی ئەوان زیاتر بۆ ئەوەیە، ئەو شتەی کە لەمرۆڤایەتی ماوەتەوە، بپارێزن و، هێندە خەمی ئەوەیان نییە لەنێوان شێوە بەرزەفڕو نەوییەکانی ژیاندا، جیاکاری بکەن. شیاوی ئاماژەپێدانە، کە لەسیاقی بەسەرهاتەکەی زەردەشتدا، خەڵکی عەوام، بەهەڵە ''تەنافباز''ەکە بە مرۆڤی باڵا دەزانن. هەموو ئەو پێداهەڵگووتنانەی، زەردەشت بۆ مرۆڤی باڵای دەهۆنێتەوە، خەڵکی عەوام دەیدەنەپاڵ بابای تەنافباز! بەواتایەکی تر، بابای تەنافباز، ڕەمزی تێگەیشتنی عەوامە لە چەمکی مرۆڤی باڵا. بەڵام ڕاستی ئەوەیە، چارەنووسی تەنافبازەکە، کەوتنەخوارەوەیەکی تاڵ دەبێت، ئاخر وی لەچێوەی کەسێتیی ئێستایدا توانای هەڵزنانی نییە بەرەو مرۆڤی باڵا و، لەنیوەی ڕێگادا دەگلێت. ئەم کەوتنە، ''وەسفێکی سەرسووڕهێنەرە بۆ داڕووخانی دواهەمین بەهاکانی ڕۆژگاری مۆدێرنیتە''(روزن، ٢٠٠٩: ١٢٦)و مەرگی تەنافبازەکە ''ڕەمزی وێرانبوونی قۆناغێکی کولتووری مرۆڤایەتییە''(روزن، ٢٠٠٩: ١٢٧).
پێداویستییەکانی مرۆڤی باڵا
سەرەتا چەند دێڕێک سەبارەت بە مرۆڤی باڵا...
بینییمان، مرۆڤە بەرزەکان، هەرچەندێک بڵند بن و هەرچەندێک لە ئاستی خەڵکانی مامناوەند خۆیان ڕاپسکاندبێت و بەرەو سەرەوە هەڵکشابن، هێشتان نیچە بەدڵی نییە. بەوەدا کە نیچە، هیچکات بە شتگەلی سنووردار ڕازی نابێت و ساتێک ئارام ناگرێت، مرۆڤە بەرزەکان بە کۆتا ئامانج نازانێت و هێشتا چاوی لە ئامانجێکی گەلەک ڕەسەنتر و شیاوترە. دەبێت بەدوای بابەتێکی باڵاتردا، بڵندییەکان کێوماڵ بکەین: '' تا ئێستا هەزار ئامانج لەگۆڕیدا بووە، ئاخر هەزار میللەت لەئارادا بوون. ئەوەی هێشتان بوونی نییە، کۆتوپێوەندێکە بۆ ئەم هەزار گەردنە: ئەوەی لەگۆڕێدا نییە، یەک ئامانجە. مرۆڤایەتی هێشتا ئامانجێکی نییە''(نیچە: ٢٠١٠: ٧٢). ئامانجی نیچە(زەردەشت)، ئامانجی هەزارویەکەمیینە، کە هێشتا لەئارادا نییە، یان بە وتەی خودی خۆی، ئامانجی وی، هەمان ''هیچ کەس''ە! نیچە بە دڵنیاییەکی قووڵەوە، مژدەی دەرکەوتنی ئەم ڕەگەزە باڵایە، بە مرۆڤ دەدات. نیچە سەبارەت بە خوڵقاندنی ئەم ''گیانە ئازادانە'' لەنێو زەینی خۆیدا، دەدوێت، سەبارەت بەوانەی کە '' تا ئێستا بوونیان نەبووەو نییە''. بەڵام لەوەدا دوودڵ نییە، ڕۆژێک لەڕۆژان، جییهان دەرفەتی دەرکەوتن بەم گیانە ئازادانە دەداتو ''کیشوەری ئەورووپا، لەنێو ڕۆڵەکانی سبەینێو سبەینییەکانی خۆیدا، ئەم جۆرە پیاوە دڵخۆشو بێباکانە دەدۆزێتەوە و، هاتنی بەکاوەخۆوی ئەوان، بەچاوی دڵ دەبینێتو، هیواخوازە بە قسەکردن لەمەڕ زەمینەسازی بۆدەرکەوتنیان، ناچارییان بکات خێراتر هەنگاو بنێن''(نیچە، ٢٠٠٦: ١٥). خۆری ''مرۆڤی باڵا''، هەمان ئەو نوورە درەوشاوەیەیە، کە هەتاوەکو کاتو شوێن بڕبکات، دەکشێت و، نیگاکانی نیچە بەدوای خۆیدا ڕادەکێشێت: ''مرۆڤی باڵا سەراپای دڵی داگیرکردووم. ئەو یەکەمینو تاقانە مەراقی منە، نەک مرۆڤ، نەک نزیکترین کەس، نەک نەدارترین کەس، نەک ئازاردیدەترین کەسو نەک چاکترین کەس''(نیچە، ٢٠١٠: ٣٠٦). ڕستێک ئەرک و گەلێک پێداویستی، ئا ئەم ئادەمیزادە عەگیدو سرووش پاکەی نیچە، لە ڕیزی مرۆڤە بەرزەکان دەردێنێتو بەرەو باڵاتری دەبات.
ماويەتى: لە بەشی دووەمدا، ئەرکو پێویستییەکانی مرۆڤی باڵا بەرباس دراوە.