هەڵبژاردەیەک ستوونى کورت
وەلید عومەر
ئەمەى خوارەوە هەڵبژاردەیەکە لەو ستوون و گۆشە کورتانەى کە ساڵانى ٢٠١٨ و ٢٠١٩ بۆ ڕۆژنامە نوسراون. لێرەدا هەندێکیان کۆکراونەتەوە و خراونەتەوە بەردەست. ڕیزبەندى و سرووشتى باسەکان و هەندێجاریش ناوەڕۆکى باسەکان, دەریدەخات بۆ ڕۆژنامە ئامادەکراون. نەریتى ڕۆژنامەى کاغەز. تایبەتمەندى و تەنانەت چێژ و بایەخى خۆیشى هەبوو کە لە کۆمەڵگاکەدا زۆر خۆى نەگرت. هۆیەکە هەرچى بێت, دەچێتەوە سەر سرووشتى مێژووەکە کە خەسڵەتپێدانى مێژوویی زۆر ناگرێتەخۆى.ڕۆژنامە وێڕاى هەر شتێکى تر, دابەستنى جۆرێک لە پەیمانى لەشمەند و واقیعى بوو لەنێوان خوێنەر و بازاڕى ڕۆشنبیرییدا چونکە لەبرى شاشە دەبوو ماتریاڵ و کاغەز بکەوێتە ناو مامەڵە و ئاڵوگۆڕەکەوە. لە دونیادا ئەم نەریتە بەتەواوى کۆتایینەهاتووە بەڵام بنکە مادییەکەى بەجۆرێک لە جۆرەکان لەقیووە.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
سیاسەت و دووكەڵ
سیاسەت لە هەندێ ساتەوەختدا واتە دەرگیرکردنى خەڵک بەهۆى خەڵک خۆیەوە. واتە خەڵک بکەیت بە گژ خەڵک خۆیدا. ئایا لەمڕۆدا کێشانى ئەو هەموو دووکەڵە شتێکى لەو جۆرە نیە؟ ئاخۆ خەڵکى جیهان نەخراونەتە ناو دووکەڵێکەوە کە ئایندە خۆیشى ڕوون نیە؟ مەسەلەی دووكەڵ بە هەموو جۆرەكانیەوە(جگەرە و نێرگەلە و بێهۆشكەر و هتد)، پرسێكی ئاڵۆزی ئەمڕۆیە. دیاردەكە جیهانییە. لە كوردستانیش لەم چەندساڵەی دواییدا، پرسی دووكەڵ و نێرگەلە وەرگەراوە بۆ دیاردەیەكی بەربڵاو. خاڵی هەرەگرنگ ئەوەیە كە دووكەڵ چیتر ڕۆڵی چێژوەرگرتنێكی ئاسایی ناگێڕێت(بە واتایەكی تر ڕۆڵی ئەو شتە دەگێڕێت كە لە دەروونشیكاریی لاكانییدا پێی دەوترێت ژویسانس/زێدەچێژ). زێدەچێژیش خۆی ترسناكە و بە مانای چێژوەرگرتنی زۆر نایەت" بەڵكو بە مانای وێرانكردنی كۆی پرۆسەی چێژوەرگرتن دێت. بۆ ئەوەی چێژ وەرگریت، دەبێت ئاگات لە سنوری زێدەچێژ/ژویسانس بێت. ئەم خووگرتنە بەربڵاوە بە دووكەڵەوە، هەوڵێكە بۆ تێپەڕین لە چێژی ئاسایی. لە ئاستێكی شاراوەتریشدا هەوڵێكە بۆ خۆكوژیی ڕەمزی و دەستبەردان لە پاراستنی هەموو سنورەكان: ناكۆتا. (ئامۆژگاریی تەندرووستی و ئامۆژگاریی سەر پاكەتەكان بۆ حەزەركردن لە مردن و خۆكوژی بە دووكەڵ، بیرخەرەوەی ئامۆژگاریی دینەكانە بۆ حەزەركردن لە خۆكوژیی واقیعی: لە هەردووكیشیاندا ئامانجەكە مانەوەیەكی ئایدۆلۆژییە و گەر یەكەمیان بۆ خێراكردنی پرۆسەی قازانج بێت ئەوا دووەمیان بۆ سستكردنەوەی دەسەڵاتی مرۆڤە لەوەی تەحەدای دەسەڵاتی خواوەند بكات لە سەندنەوەی ژیاندا).
“ناكۆتا” چیدی چەمكێك نیە كە دین بەتەنیا خاوەندارێتیی بكات. ناكۆتا بەجۆرێكی سەیر لەسەر زەوی لەناو كۆپەیوەندییەكانی ئێستادا ئەزمووندەكرێت. بەڵام بیرماننەچێت مەبەستمان زیاتر لەو ناكۆتایەیە كە هیگڵ بە "ناكۆتای بەد و بێفەڕ" ناویدەهێنێت(بەپێچەوانەی ناكۆتای ڕاستەقینەوە كە پنتێكی زبر و دیالەكتیكیی تیایە). مرۆڤ ڕۆژانە تا بێسنور شت دەبینێت، دەبیستێت، بەر زانیاری دەكەوێت و هتد. هەموو ئەمانە دەستكاریی كۆمەڵێك چەمكی كۆنی فیكری دەكەن وەك: داهێنان و خۆداهێنانەوە و هتد. مرۆڤ زوو زوو دادەهێنرێتەوە و پارادۆكسێكی سەیر لە چەمكی "داهێنان"دا درووستدەكرێت كە داهێنەر خۆی دادەهێنرێتەوە.
سەبارەت بە پرسی دووكەڵ، ڕەنگە ئەم هەموو دووكەڵە گۆڕانێكی زەینی لە پەیوەندیی نێوان ئاگر و دووكەڵدا درووستبكات و چیتر دووكەڵ ئاماژەیەكی ڕوون نەبێت بۆ ئاگر؛ بەڵكو هەر دووكەڵێك گەڕانەوەیە بۆ دووكەڵێكی تر و هیچی تر. گەرچی تا دووكەڵی زیاتر بەرهەمبێت، سووڕی سەرمایە لە جیهاندا خێراتردەبێت بەڵام: لەڕووی كەلتورییەوە، دووكەڵكردن بۆ مرۆڤێكی خۆرئاوایی و خۆرهەڵاتی جیاوازیی خۆی هەیە. پەرەسەندنی دووكەڵ بەم چڕییە لە كوردستان، بەركەوتنی رەهەندێكی لۆكاڵی و یونیڤێرساڵە. لای گەنجانی ئێمە كۆمەڵێك گرفتی ناوخۆیی تێكەڵ بە كۆمەڵێك گرفتی جیهانی دەبێت و دووكەڵ تەنیا لە جگەرەیەك و نێرگەلەیەكەوە هەڵناسێت.
سەرەنجامیش ئەوەى پەیوەندیى بە سیاسەتەوە هەیە, دووکەڵ نیشانەیەکى نائومێدیى سیاسییشە. نائومێد تەنیا بەو بارەدا نا کە فڵان دەسەڵات خراپە و فڵانیش باشتر, بەڵکو نائومێدى بەرامبەر بە ئایدیاى سیاسەت خۆى. دەوترێت سیاسەت دەرەقەتى ئەم هەموو گرفتەى ئەمڕۆ نایەت. جاران شتەکە پێچەوانە بوو: دەوترا بەس سیاسەت دەتوانێت شتەکان بگۆڕێت. لێرەوەیە کە بەختەوەرى لەڕێگەى گۆڕانە سیاسى و کۆمەڵایەتییەکانەوە نابینرێت بەڵکو لەڕێگەى دووکەڵەوە سەیردەکرێت. دووکەڵ وەک ڕێگایەکى کورت و کاتى و سەرکوتکار. لە مانایەکى فراوانتردا, درووستکردنى کاریگەرى لەسەر لەش, بە باشتر دەزانرێت لە دانانى کاریگەرى لەسەر دۆخى دەرەوە و دۆخى بابەتى. ئەمەش لەقووڵاییدا پەیوەندیى بە خێرایى جیهانەوە هەیە کە دەبێت ئومێد و نائومێدییەکانیش خێراتر دەرببڕدرێن. دووکەڵ هێماى ئەو خێراییەیە. وەڵامێکى پەلەیە بەڕووى ئەو پرسیارە ژێرەوانکێیەدا کە بەختەوەرى لەکوێیە و سیاسەت دەتوانێت چى بکات؟ ئەمە ئەو پرسیارەیە کە دەسەڵاتەکان حەزدەکەن درێژەبکێشێت و بەدزییەوە خەڵک لەسەر ئەوە ڕابێنن کە بەختەوەرى لە دووکەڵدایە. بۆیە دزەوانکێ, چونکە دەسەڵات دەبێت هەمیشە ڕواڵەتى خۆى ڕابگرێت و وا بجووڵێتەوە تەنیا ئەو دەتوانێت خەڵک بەختەوەر یان بەدبەخت بکات.
سیاسەت و نیگای میدیا
سیاسەت لەمڕۆدا لەژێر فشاری چ نیگایەكدا ئەنجامدەدرێت؟ ئەو نیگایە نیگای خەڵكە یان نیگای میدیا؟ ڕاستە لە میدیاوە باسی ئەوە دەكرێت كە خةڵك دوا ئامانجە و سەنتەری سیاسەتە و یەكەمین و دوایین قسە هەر ئەوان دەیكەن، بەڵام هەموو ئەم قسانە بەر لەوەی بگەنە خەڵك ئەوا لەڕێگەی ماشێنێكی زەبەلاح و ڕیشەداری وەك میدیاوە دەگاتە خەڵك. ئەوەی لەنێوان خەڵك و دەسەڵاتدایە میدیایە. میدیاش دەكرێت ڕۆڵی چاوێكی ناحەز بگێڕێت كە زۆرجار سیاسییەكان بەرەو بڕیار و لێدوان و تەڵەی سەیروسەرەمە دەبات.
بەڵام ئاخۆ میدیا خۆی چیە؟ گەر تۆزێك فیكری بدوێین، میدیا خۆی نا-خەڵكە، نا-كەسە، نا-مرۆییە. میدیا خۆی بەرهەمی مرۆڤە، بەڵام نامرۆییترین نیگایی ناو مێژووە كە فشار لەسەر كاروبارەكانی مرۆڤ دادەنێت. زۆرجار لە خەڵكە سادەكەوە تا دەگاتە سیاسییەكان، هەموان بۆ نیگای میدیا ئیشدەكەن. ڕاستە خەڵك خۆی لەناو میدیادا ئامادەیی هەیە، بەڵام شتێك هەیە لەناو میدیادا كە ناتوانین كورتی بكەینەوە بۆ خەڵك. ئەو شتە خەڵك نیە، جەوهەری میدیا خۆیەتی، جەوهەرە نامرۆیی و ماشێنی و ئەبستراكتەكەی. میدیا لەڕووی دیاردەناسییەوە، بەر لەوەی خۆیمان بۆ دەربخات، ئەوا ئێمە خۆمانی بۆ دەردەخەین و هەوڵدەدەین ئەم قوڕگە و ئەم چاڵە قووڵە پڕكەینەوە و ڕازیی بكەین. قسەیەكی بەناوبانگی نیچە هەیە كە دەڵێت: هەركە چاوت بڕییە نێو چاوی خەرەندێكی قووڵ، ئەویش بە هەمان شێوە چاوت تێدەبڕێت. دەتوانین تۆزێك دەستكاریی ئەم وتەیە بكەین و بڵێین، بەر لەوەی چاوببڕینە چاڵە قووڵەكەی میدیا، كەچی ئەو چاومان تێدەبڕێت و داوای شتمان لێ دەكات. بە مانایەكی تر، لەنێوان سیاسەت و خەڵكدا خەرەند و چاڵێكی قووڵ هەیە كە ناوی میدیایە. ئەم چاەش بەپێی كەلتورەكان گۆڕانی بەسەردا دێت، كە بۆ كۆمەڵگایەكی وەك ئێمە چاڵةكە قووڵترە و ئاكامەكانیشی قووڵتر. واتە میدیا بۆ ئێمە چیدی دەسەڵاتی چوارەم نیە، بەڵكو لەپێشترە. كۆمەڵگایەك كە سیاسەتێكی دەزگایی نەبووبێت و تاكەكەس پەروەردەیەكی پڕ و پتەوی نەبووبێت، ئەوا میدیا دەتوانێت شتانێكی تر لە خۆی باربكات كە ڕەنگە ئیشی ئەو نەبێت.
دیوە فیتنەئامێزەكەی میدیا بۆ كۆمەڵگاكانی وەك ئێمە، زۆر كارایە. میدیا دەتوانێت ئەو میدیۆمە پاشەملێیە بێت كە غەیبەتی ئەوانیتر دەكات و ناڕاستەوخۆ لێیاندەدات و لەبەرچاوی خەڵك ڕەشیان دەكات. ئەم قسانە بیرخەرەوەی سایكۆلۆژیای مرۆڤی كورد خۆیەتی كە بەهۆی ڕاشكاونەبوونیەوە، هەڵگری ئەو خەسڵەتانەیە. بە دەربڕینێكی تر، میدیا دەتوانێت وەك ئامرازێكی غەیبەت(گەرچی ڕووەو خەڵك ئەمە دەكات)، سیاسییە نەیارەكان بكوتێت و هەڵكوتێتە سەریان. ئەمە جگە لەوەی كە نیگای میدیا خۆی، بەر لەوەی بگاتە سەر لایەنی بەرامبەر، نیگایەكی هەستیارە. نیگایەكە دەتبزوێنێت، فیتنەئەنگێزە، ناهێڵێت لە جێی خۆت بەئارامی دانیشیت. ئەم نیگایە بۆیە حەساسە، چونكە بەردەوام ئامادەیە تۆ و ئەجێنداكانت لەبەردەم خەڵكدا ڕووتكاتەوە و لەوەش ترسناكتر: تەریقت بكاتەوە. تەریقكردنەوە گەرچی تێرێمی دەروونناسانەیە، بەڵام بۆ سیاسەت لە كۆمەڵگای ئێمەدا ڕوویەكی سیاسییانەی هەیە و حسێبی گەورەی لەسەر دەكرێت. زۆرجاریش كە سیاسییەكان دەبینین لەبەردەم چاوی میدیادا كراوە و بەڕێز و ئازادیخواز دەردەكەون، ترسەكە لە نیگای میدیایە، ئەو نیگایەی كە هەمیشە دەترسین وەك خۆی نەمانگەیەنێتە خەڵك و ناشمانگەیەنێت: نیگاكە هەمیشە ڕێژەیی و حەساسە و پڕە لە دڵەخورپە.
ئێمەى پاش میدیا
دڵەكرمێبوونی سیاسی، یان ئەوەی پێشتر لای خۆمان پێی دەوترا «گۆڕینی سەنگەر»، بەرەو جۆرێك لە شلبوونەوە و «بێ پرەنسیپی» دەڕوات. واتە وادەردەكەوێت كە چیتر پەنا بۆ میتافورێكی ڕەقی سەربازیی وەك «سەنگەر» نەبرێت. ئەوەی هەیە هاتوچۆی خێرا و سڕینەوەی هێڵەكانە و هەڕەشەی دەرچوونە لە لیستەكان نەك «حیزبەكان». جاران هەم سنوری حیزب ڕەقتر و درێژخایەنتر بوو، هەم دەستگرتن بە وشەگەلی وەك «سەنگەر»یشەوە. شلبوونەوەی سەنگەر، دەلالەتە لە شلبوونەوەی كۆی سەردەمەكە لەپشتەوە: «شوێن» جێی خۆی بۆ مەجازیبوونەوە و میدیاییبوونەوەی «سیاسەت» چۆڵدەكات. ئەمە بەو مانایە نا كە شوێن وەك شوێن نامێنێت، شوێن لە یەكێك لە ڕەقترین ڕەهەندەكانی خۆیدا هەر دەمێنێت، بەڵام گریمانەكردنی شوێن لە زەین و دەروونی مرۆڤەكان و كۆپەیوەندییەكانیاندا شلدەبێتەوە. بەتایبەت لەئێستادا كە میدیا لە كۆمەڵگاگەلی وەك ئێمەدا، لە ڕیزبەندییەكەدا دێتە سەرەوە و چیتر «دەسەڵاتی چوارەم و هتد نیە». جگە لەوەی جەوهەری میدیا خۆیشی جێگەیەك بۆ یاریكردن و پابەندنەبوون دەهێڵێتەوە. چونكە پێدەچێت لە هەموو تەمەنتدا سیاسییەك تەنیا لەڕێگەی شاشەوە ببینیت. واتە سیاسییەكە چیتر ئەو «ئەویتر»ـە ئەخلاقییە نیە بۆ تۆ كە گرێبەستی ڕاستەوخۆتان پێكەوە هەبێت بەڵكو یەكێكە لە ئیمكان و توانستەكانی ناو میدیا خۆی. میدیاش بەر لەوەی كەناڵێك یان مەرجەعێكی گەیاندن بێت، ناڕاستەوخۆ جۆرێك لە پێكهاتەی زەینی بۆ كۆمەڵگا دادەڕێژێت. هەموو ڕۆژێك كۆمەڵێك سنورت بۆ دەكێشێتەوە و ئەوەی لە فەلسەفەدا پێی دەوترێت «سوبێكت»، دەبێتە كۆمەڵێك نواندنەوە كە هەرچەندە بەرەنگاریی شەخسییش بنوێنێت ئەوا ناتوانیت لە شەپۆلە نێردراوەكانی دەرچێت.
بە دیوێكی تریشدا، ئەو لیست و كەسایەتی و شەخسانەی كە جێگەی خۆیان دەگۆڕن و ناوەڕۆكێكی جێگیریان نیە لە سیاسەتدا، لەو مۆدێلە پۆستمۆدێرنەیەوە هاتوونەتەخوارێ كە "هۆبێرت دریفۆس" پێی دەڵێت خودی پۆستمۆدێرن(postmodern self). ئەو خودەی كە بەردەوام ڕۆڵی خۆی دەگۆڕێت و بەراورد بە خودە كلاسیكییەكە، ڕاڕابوون بریتییە لە ناوەڕۆكەكەی. هەڵبەت ئەم جۆرە خودە لای ئێمە تەواو هەنوكەیی و بێخەوش نیە، بەڵكو هەندێ لە پاڵنەرەكانی لە هەناوی كەلتورەكانی ئێرەوە هەڵدەقوڵێت. بۆیەشە زۆرجار بەناوی ئازادیی بۆچوون و ڕادەربڕینەوە لە دەستەیەك و لیستێك دەردەچێت و وادەردەكەوێت كێشەكە ئازادییە، بەڵام لەقوڵاییدا كێشەكە «ترس و گومانە لە ئەویتر»ـی هاولیست و هاوگرووپ و سەرۆك و بەڕێوەبەر و هتد. ڕەنگە بەرگرتن بە ئاراستەی سەردەمەكە مەحاڵ بێت، بەڵام ناشكرێت لانیكەمی كۆمەڵێك ستانداردی ئەخلاقیی ڕەق بوونی نەبێت تاكو فەزای گشتی ڕاگرێت. كاتێك سیاسییەك(وتمان سیاسی) هیچ ستانداردێكی ڕەقی نیە و پەیمانە دێرینە نەنوسراوەكان پێشێلدەكات، ئیتر ئەمە تەنیا كردەیەكی سیاسی نیە؛ بەڵكو كردەیەكی كۆمەڵایەتییشە و شۆڕدەبێتەوە بۆ ناو ئەخلاقیاتی عاممەی خەڵك. كاتێك لە سەرەوە، یاسا كۆنەكانی «وەفا» دەخرێتەژێرپێ ئەوا لەخوارەوەش زەمینە بۆ پێشلێكردنی وەفاداری خۆشدەكرێت و هاوپیشەكان و هاوڕێكان و خێزانەكان و تاقمە جیاجیاكان بیانووی بەدكارانەی خۆیان لەوێوە وەردەگرن. خۆ ڕاستە كاردانەوە بە ڕووی ئەم ڕەفتارانەدا لە ئاستی كۆمەڵایەتییدا هەیە، بەڵام بەر لەوەی كۆمەڵگا فریای كاردانەوە بكەوێت، شتێك لەناو فەزای گشتییدا هەڵدەكۆڵرێت و جێی خۆی دەكاتەوە كە كاردانەوەكان پوچەڵدەكاتەوە. بەتایبەت كە كاردانەوەكانی ئەمڕۆ پێكەنیناوی و گاڵتەجاڕانەن و پێكەنینیش پتر ئەگەری وەرگرتنی لەخۆیدا هەڵگرتووە نەك ڕەتكردنەوە. بۆیە فەزای گشتی، سامانی گشتییە و ئەوانەی پێگەیەكی ڕەمزیی گەورەیان لەو فەزایەدا هەیە زیاتر بەرپرسن لە مۆراڵی گشتی. تەقلید و لاساییكردنەوە، یەكەمین بەركەوتنی نائاگایانەی خەڵكە لەگەڵ فیگەرەكانی فەزای گشتییدا. ڕەنگە لەم نمونانەدا بیرۆكەكەی ڕیچارد داوكینز دەربارەی میمەكان(meme ) ڕاست دەربچێت: میم، بریتییە لە ڕەفتارێك یان ستایلێك كە لە كەسێكەوە بۆ كەسێكی تر لە هەمان كەلتوردا لەڕێگەی تەقلید و نوسین و وتاردان و تێكەڵبوونەوە دەگوازرێتەوە. واتە میم دیوی كەلتوریی تیۆری پەرەسەندنە و بەشێوەیەكی ڤایرۆسئاسا بڵاودەبێتەوە و خۆیان لەگەڵ ژینگەی كۆمەڵایەتیی مرۆڤەكاندا دەگونجێنن. میمەكان بەڕێگەیەكی نا-جیناتی دەگوازرێنەوە و ئاشكرایە لەمڕۆدا فەزای مەجازی باشترین ناوەندە بۆ ئەم گواستنەوەیە(بەتایبەت پاش دووبارەبوونەوەی ڕووداوە سیاسییەكان لە شێوەی ڤیدیۆ و پۆست و فیشقیات و هتددا). گەر جینەكان یەكەی میراتی و بایۆلۆژی بن ئەوا میمەكان یەكەی كەلتوریین و لەڕێگەی ململانێوە ژمارەی خۆیان زیاتردەكەن و كەلتوری مرۆیی پێكدەهێنن.
لە پێش مۆدێرنەدا مرۆڤەكان زیاتر لە گۆشت و دەروونی خۆیان، پرد و نێوانگریان بۆ یەكتر درووستدەكرد بەڵام لە ئێستادا كە مۆدێرنە لە ترۆپكدایە(بە مانایەك پۆستمۆدێرنە)، نێوانگرەكان تادێت ناڕاستەوخۆتر دەبنەوە و مرۆڤەكان لە ڕووبەڕووبوونەوەی ڕاستەوخۆ دووردەخرێنەوە. ئاگنیش هیلەر لە كتێبەكەیدا دەربارەی مۆدێرنە، نمونەیەكی جوان بۆ ئەم دۆخە ناڕاستەوخۆیەی مرۆڤ دێنێتەوە لەناو مۆدێرنەدا: ئێمە چیتر ڕاستەوخۆ بەدەست نان ناخۆین بەڵكو كەوچكەكان دەكەین بە نێوانگر لەنێوان خۆمان و خواردنەكەدا؛ گەر كەسێك چەندسەد مەترێك لەولاوە بڕوات، ئەوا ڕاستەوخۆ بانگی ناكەین بەڵكو مۆبایل دەكەینە نێوانگر بۆ بانگكردنی. ئەمڕۆ میدیا(كە هاوڕیشەیە لەگەڵ وشەی میدیۆم)دا، ڕەنگە لوتكەی «ناڕاستەوخۆیی» و نێوانگرێتی بێت: میدیا مرۆڤەكان ناخاتە بەردەم یەكتر بۆیە ئاساییە لەبەردەم بەرپرسیاری و شەرم و بەڵێنەكان هەڵبێن. خاڵە ئاڵۆزەكەش لەوێدایە كاتێك میدیا هەموان دەخاتە بەردەم «وێنە»ی یەكتر، ئەوا چیتر ئەو وێنەیە شتێكی بەرپرسیار و زیندوو نیە بەڵكو پیشاندانەوەی ئیمكانە نا-مرۆییەكانمانە. بۆنمونە لەمڕۆدا ئەو هەموو ڕەتكردنەوە و گاڵتەكردنە بە بەدیلەكان و كاندیدەكان، بەتەنیا پەیوەندیی بە بەڵێنی درۆ و سیاسەتی خراپەوە نیە بەڵكو لەقووڵاییدا ئامادەبوونمانە لەبەردەم «وێنە»ـی یەكتردا كە دەتوانین بەشێوەیەكی حەسودانە یەكتری نەفی بكەین و دان بەیەكترییدا نەنێین: تاكە ئیمكانێكی ڕاستەوخۆ و دەرە-میدیاییش مابێتەوە، موجامەلەیەكی ڕاستەوخۆی تێپەڕێنەرە و هیچی تر. ڕەنگە لێرەشەوە بێت كە كەم كەم لە جەوهەرە مرۆییەكەمان دادەماڵرێین و لە بەركەوتنی ڕاستەوخۆ و ئەحواڵپرسییدا شتێكی جدییمان نیە بە یەكتری بڵێین، و لە وەڵامی پرسیاری «چۆنی؟»دا دەكەوینە دۆخێكی ڕۆتینییەوە و دەستەپاچەدەبین. هۆكارەكە زۆر تەمومژاوی نیە: پێشوەخت میدیا(و تۆڕەكان) ئێمەی لە هەر ڕووبەڕووبوونەوە و «ڕاستەوخۆییەكی ئیتیكی» داماڵیوە و لەوێ جۆشوخرۆشە ڕاستەوخۆ ئینسانییەكەی وردكردووینەتەوە.
Top of Form
«كابینەی تەلەفۆن» لەنێوان دوو خیانەتدا
كابینەی تەلەفۆن(Phone Booth) فیلمێكی پۆلیسییە و بەرهەمی ساڵی 2002ـە و جۆیل شوماخەر دەریهێناوە. چیرۆكی فیلمەكە وەك ڕووداو هێجگار سادەیە، بەڵام ئاڵۆزییەكی زۆر لە دەوری خۆی دەپێچێت. فیلمە بەناوی كابینەی تەلەفۆنەوەیە و خەڵكی شارەكە و گەشتیارەكانیش بە ڕێژەیەكی زۆر سود لە تەلەفۆنی سەر شەقامەكان دەبینن. بەڵام تەلەفۆنی ناو ناونیشانەكە، تۆزێك زیاترە لەو تەلەفۆنەی كە ئامێرێكە و هیچی تر. ستوارت یان ستو(كە ئەكتەری ئێرلەندی كۆڵن فارڵ ڕۆڵەكەی دەگێڕێت)، پیاوێكی شیكی ڕیكلامكارە لەناو شاردا و لەپشت «كڵی»ـی هاوسەریەوە، پەیوەندیی لەگەڵ ژنێكدایە بەناوی «پەم». ستۆ ڕۆژانە سود لە دوا كابینەی تەلەفۆن دەبینێت بۆ ئەوەی قسە لەگەڵ ئەو كچە بكات كە خۆشیدەوێت. لە یەكەمین دیمەنی تەلەفۆنییدا كە ستو قسە لەگەڵ پەم دەكات، كابرایەكی قەڵەو پیتزا بۆ ستو دێنێت و ستوش بەو حاڵەوە كابرا لەكۆڵدەكاتەوە و بە سوكایەتییەوە پێی دەڵێت كاتی پیتزا نیە و كابرا دەردەكات. دواتر ئەم كەسە بەشێوەیەكی دراماتیكی شاراوە وەردەگەڕێت بۆ كەسێك كە لە بیناكانی چواردەورەوە قەناسی پێیە و هەڕەشە لە ستو دەكات لەناو كابینەكەدا. هەڕەشەكان ئەوەیە كە قەناسبەدەستەكە هەرچیی وت ئەوا ستو دەبێت جێبەجێی بكات. ئەو دۆخە پارادۆكسیكاڵەی كە ستو گیری تیاخواردووە، پلۆت و گرێی فیلمەكە پێكدێنێت. لەم بێنە و بەردەیەدا و لەسەرەتاوە ستو بە مۆبایلەكەی خۆی كڵیی هاوسەری ئاگاداردەكاتەوە كە گوێی لەم گفتوگۆیانە بێت.
كابرای نادیاری پشت تەلەفۆنەكە، فەرمان لەسەر فەرمان دەردەكات: بۆنمونە فشار لە ستوو دەكات پەیوەندی بە پەم-ی خۆشەویستیەوە بكات و دان بەوەدا بنێت كە هاوسەری هەیە و كڵیش دیسان لەم مەسەلەیە ئاگاداربكاتەوە. گەر ئەمەش نەكات ئەوا دەكوژرێت چونكە ڕەسەدی لەسەر جەستەی ستوو و كابینەكەیە. بۆ ئەوەشی بیسەلمێنێت بەو جۆرەیە، تیشكی لیزەرەكە دەخاتە سەر جەستەی ستوو و لەولاتریشەوە بووكەڵەیەكی بچوكی ئۆتۆماتیكی دەپێكێت كە هیچكام لە ڕێبوارەكان كە بەوێدا تێدەپەڕن هەستی پێناكەن(بەەكەڵەیەك كە دوكاندارێك لەوێدا بۆ فرۆشتن دایناوە).
ستوو بەناچاری ناتوانێت لە كابینەكە دەرچێت و بەردەوام تەلەفۆنەكە بەگوێوەیەتی. گەر دەربچێت، لەلایەن كابرای نادیاری قەناسبەدەستەوە دەپێكرێت. لەم نێوانەدا هەرچەند خەڵك دێن بۆ تەلەفۆنكردن، كەچی ئەو هەر دەرناچێت و خەڵكەكە ڕەتدەكاتەوە. تەنانەت كۆمەڵێك لەشفرۆش لەگەڵ سەرەك باندەكەیاندا دێن و دەبێتە دەمەقاڵێ و بەهۆی وەڵامێكی هەڵەی ستووەوە كابرای نادیار فیشەكێك دەنێت بە سەرەك باندەكەوە و تاوانەكە بەسەر ستوودا ساغدەبێتەوە چونكە وادەزانن ئەو تەقەیكردووە. دواتر پۆلیس دێت و پۆلیس لەبەرەیەك و ستوو لەبەرەیەك ناگەنەن ڕێكەوتن چونكە نازانن ستوو بۆچی لە كابینەكە دەرناچێت. ڕوونكردنەوەی ستوو ئەوەیە كە چەكی پێ نیە و خەریكە لەگەڵ پزیشكە دەروونییەكەی خۆی قسەدەكات. ئەوەی لە كۆی فیلمەكەدا جێی سەرنجە ئەوەیە كە دەبێت ستوو بەردەوام هاوسەنگی لە بەكارهێنانی وشەكاندا بپارێزێت: هەم لە فەرمانی بەردەوامی كابرای نادیار دەرنەچێت، هەم دڵی پۆلیس و خێزان و خۆشەویست و خەڵكەكە و هتدیش ڕابگرێت. بە دەربڕینێكی تر، یاریكردن لەگةڵ زماندا یارییەكی ترسناكە و هەر وشەیەك جۆرێكە لە سەركێشی و ڕیسك. هەر وشەیەك كە ستوو(یان سوبێكت) دەریدەبڕێت گەرەنتیی ئەوە ناكات مەبەستەكەی بگەیەنێت، وەكچۆن گەرەنتیی ئەوەش ناكات كە نەیخاتە داوی مردنەوە. یاریی ستوو لەگەڵ زمان، یارییە لەگەڵ مەرگدا: لەلایەك قەناسێك بەسەریەوەیەتی، پۆلیس دەوریداوە، كامێراكان وەك نیگایەكی فشارهێن ڕوویان تێكردووە. لەبەردەم لەدەستدانی هەریەكە لە هاوسەرەكەی و خۆشەویستەكەشیدایە. لە كۆدا وادەردەكەوێت كە كابرای نادیار بۆیە ئەم فەوزایەی بەسەر ستوودا هێناوە تاكو تۆڵەی خیانەتەكەی لێ بكاتەوە و سزای خیانەتی پیشانبدات. بەڵام بەشێوەیەكی شاراوەتر و تیۆرییتر دەتوانین ئەوە ببینین كە خیانەتەكە لەنێوان سوبێكت و زماندایە نەك ستوو و كابرای نادیار.
كابرای نادیار هەر كابرای پیتزاكەیە لەسەرەتاوە كە وەك سەركوتكراوێك دەگەڕێتەوە، وەك بڵێی پێشتر مافی زمان نەدراوە. وەك بڵێی، پێشتر زمان سەركوتكراوە و ستوو ڕستەكانی لە كۆڵی خۆی كردۆتەوە. كاتێك زمان سەركوتدەكەین، وەك چی دەگەڕێتەوە؟ كوشتن و قەناس؟دواتر لەناو ڕستە سەرەكییەكانی كابرای نادیاردا، ڕستەیەك هەیە كە دەڵێت: «ئەها كەواتە دەتەوێت قسەم لەگەڵ بكەیت؟». وەك بڵێی لێرەدا ئاشتییەكی كاتی لەنێوان سوبێكت و زماندا درووستدەبێت، ئاشتییەك كە هەرگیز ناتوانین وەك مرۆڤ/سوبێكت سەداسەد بیپارێزین. واتە هەرچەندە لوتبەرز بین لەڕووی ئەخلاقییەوە، ئەوا مادام بەناو زماندا بووینەتە سوبێكت ئیدی هەمیشە جۆرێك لە كەلێن و شكست ئەزمووندەكەین. بە مانایەكی دیاریكراوتر، گەرچی ستوو لوتبەرزە، بەڵام زمان لەو لوتبەرزترە. مەبەستەكانی وەك خۆی ناگەیەنێت، یارمەتیی نادات، بە مانایەكیش پێی ڕادەبوێرێت(بۆ تێگەیشتن لەم وردەكارییە دەبێت لەنزیكەوە تێبینیی فیلمەكە بكەین). دەكرێت كەسە نادیارەكە ئەویتری گەورە بێت، پانتایی ڕەمزی بێت، چونكە ئێمە بەر لەوەی زمان داگیربكەین بۆ كۆی مەبەستەكانمان ئەوا زمان داگیرماندەكات و هەر وشەیەك دەشێت باجی خۆی هەبێت. ئەویتری گەورەش تاكەتاكەی كەسانی چواردەور نین بەڵكو پانتایی كۆمەڵایەتییە كە بەناو هەریەك لە مرۆڤەكاندا گوزەردەكات. لەخۆڕاش نیە لە فیلمەكەدا كەسە نادیارەكە چەشنی ئەویتری گەورە دەڵێت: «...كەسێك نیم سەرنجت دابم، لە كەسانی چواردەوریشت نیم». ئەمە ڕێك پێناسەی ئەویتری گەورەیە، پێناسەی پانتایی ڕەمزی و كۆمەڵایەتی. سلاڤۆی ژیژەك لە كتێبی «چۆن لاكان بخوێنینەوە»دا دەنوسێت: «بە بڕوای لاكان، ئەسپ چەندە بۆ خەڵكی "ترۆى" ترسناك بوو، زمانیش هێندە بۆ مرۆڤ ترسناكە: زمان بە خۆڕایی خۆی دەخاتە بەردەستمان تاكو بەكاری بهێنین، بەڵام هەر ئەوەندەی كە قبووڵمانكرد، ئیدی داگیرمان دەكات». لە یەكێك لە گفتوگۆكاندا ستوو بە كابرا دەڵێت: تكایە متمانەم پێ بكە. كابراش دەڵێت: بۆ مەگەر شێت بوومە تا متمانەت پێ بكەم؟ ئایا پەیوەندیی سوبێكت و زمانیش لەسەر جۆرێك لە بێ متمانەیی درووستنەبووە؟ زۆربڵێی، دووبارەكردنەوە، لەدەمدەرچوون، بەدحاڵیبوون، كورتهێنان و هتد نیشانەی ئەم بێمتمانەییە نین؟ كاتێكیش كاپتنی پۆلیسەكان دێتە پێشەوە قسە لەگەڵ ستوو بكات دەڵێت: ستوو دەمەوێت قسەت لەگەڵ بكەم. ستووش دەڵێت منیش دەمەوێت قسەت لەگەڵ بكەم، بەڵام حاڵەتێك هەیە ناتوانم باسی بكەم(كە مەبەستی كابرای نادیارە لەسەری و لەسەر هێڵی تەلەفۆنە و ڕەسەدی لێ گرتووە). خاڵی سەرنجڕاكێش ئەوەیە كە: كابرای نادیاریش ڕێك وەك ئەویتری گەورە دێتەقسە و دەڵێت: ئەم كەسە، واتە كاپتنەكە، تەنیا حەزی لەقسەیە و هیچی تر. وەك بڵێی ئێمەی مرۆڤ لەناو پانتایی ڕەمزییدا كۆمەڵێك بكەری قسەكەری سەرگەردانین و هیچی تر. كاتێكیش پۆلیسەكان و بینەرەكان ستوو وەك شێتێك/نەخۆشێك دەبینن ئیدی لەوە تێدەگەین شێتی پرسێكی زمانەوانی و دەلالییە بەر لەوەی بایۆلۆژی بێت. ئەوپەڕی ئەم لۆژیكەش لە ڕستەیەكی تری ستوودا دەردەكەوێت: من مەخلووقێكی بەتاڵم. واتە من سوبێكتێكی بەتاڵم و بەهۆی پانتایی ڕەمزییەوە ڕۆڵی خۆم وەردەگرم و لە نامۆیی ڕزگارمدەبێت.
ڕەنگە هەڵە نەبیت بڵێین: بەر لەوەی هاوسەرەكان خیانەت لە یەكتری بكەن، هەموومان لەگەڵ زماندا خیانەت لە یەكتردەكەین.
«ئەویتر»ـی نەگیراو: دەربارەی فیلمی 14ـی تەمموز
فیلمی 14ی تەمموز كە هاشم بایدەمیر دەرهێنانی بۆ كردووە، چەند ڕۆژێكی بەردەوام لە سینەما سالم، نمایشكرا. فیلمەكە چیرۆكی ئەشكەنجەدانی كۆمەڵێك زیندانیی پەكەكەیە لە زیندانەكانی توركیادا. زیندانییەكان لە فیگەرە دیارەكانی سەرەتای پەكەكەن بە ژن و پیاوەوە. دیارە فیلمەكە هێجگار سیاسی و ئایدۆلۆژی ئیشی تیا كراوە و بە تەكنیكێكی بەرزی سینەماییش ڕووداوەكان دەباتە پێشەوە. ئەشكەنجەكانی ناو زیندان و سوكایەتییە سیمبوڵییەكانیشی، ڕەهەندە عەقیدەیی و ئایدۆلۆژییەكەی تۆختردەكەنەوە. ئایدۆلۆژیا لێرەدا مەبەست لە تۆخكردنەوەی دڕندەیی «ئەویتر»ی چەوسێنەرە بەهۆی دەنگ و ڕەنگ و جووڵە و موزیك و نواندن و گۆشەی وێنەگرتنەوە.
لەم فیلمەدا بەر دوو ئەویتر دەكەوین: «ئەویتری چەوساوە»، «ئەویتری چەوسێنەر». سنورەكانی ئەم دوو ئەویترە زۆر ڕوون و تۆخن. چەوسانەوەش وەك چەوسانەوەكانی تر ناڕاستەوخۆ و لێڵ نین، بەڵكو ڕێك دەكەونە بەرامبەری یەكترەوە. بە مانایەكی تر، ئەشكەنجەدان بەجۆرێك لە جۆرەكان سنوری هەردوو ئەویتر دەردەخات. زیندانییەكانی پەكەكە دەبنە ئەویتری چەوساوە، توركەكانیش دەبنە ئەویتری چەوسێنەر. هەڵبەت ئەمە لە دیدی بینەرێكی كورد یان چەپ یاخود مرۆڤدۆستەوە. بەڵام گەر ڕوانگە ئایدۆلۆژییەكە ببەینەوە بۆ لای توركەكان، ئەوا زیندانییەكانی پەكەكە دەبنە ئەویتری «شێوێنەر و نەگیراو» و تورەكەكان خۆیشیان دەبنە خاوەنی حەقیقەت. لێرەدا تۆزێك لەسەر پرسی ئەشكەنجەدان و ئەویتر دەوەستین:
لە فیلمەكەدا زیندانییەكان بەرهەڵستییەكی تەواو شۆڕشگێڕانە دەنوێنن(جگە لە هەندێك حاڵەتی بچوك و ئاوارتە و تاكتیكی). ئەشكەنجەدانەكانیش لە لێدانی جەستەییەوە تا ڕووتكردنەوە و شكاندنەوەی سیمبوڵی درێژدەبێتەوە. ئامانجی توركەكان لێرەدا وەك هەر دەسەڵاتێكی سەركوتكەر ئەوەیە كە «ئەویتری كورد» لە ئەویتر بخات و بیكاتە بەشێك لە خۆی، لە شوناسی خۆی. واتە ئامانجی ئەشكەنجەدان لەم دۆخەدا، دانپیانانە. وەرگرتنی دانپیانانە لەویتر تاكو ببێتە بەشێك لە تۆ و دەست لە شوناسەكەی خۆی هەڵگرێت. واتە ئەشكەنجە ئامرازە نەك ئامانج، ئامرازە بۆ ئەوەی ئەویتر لە ئەویترێتی(otherness) بخات. وا بكات كە ئەویتر جیاوازییەكانی خۆی لەگەڵ ئەمدا زەقنەكاتەوە و خۆی لە جەستە بەرینەكەی ئەم دانەبڕێت. بۆیەشە توندكردنەوەی ئەشكەنجە، گوزارشت لەو ئاگاییە ناڕەحەتە دەكات كە ئەویتر هەڵدێت و دەیەوێت خۆی جیابكاتەوە و یەكپارچەیی ئەم نەپارێزێت. بەڵام ئەشكەنجەش لە جێیەكدا بەر ناوكێكی ڕەق دەكەوێت و ئامانجەكەی خۆی ناپێكێت. جەستەی ئەویتر دادەڕزێنیت، سوكایەتیی پێ دەكەیت، دەیهاڕیت، لە وزەی دەخەیت؛ بەڵام هێشتاش هەر نایەتە ژێر بار و شتێك هەیە ملكەچی نابێت. ئەمە ئەو خاڵە نەگیراو و عاسییەیە كە ئەشكەنجەش ناتوانێت بیگرێت. لێرەدا هەردوو ئەویتری چەوساوە و ئەوسێنەر یان ئەشكەنجەدراو ئەشكەنجەدەر دەگەنە بنبەستێكی مەحاڵ و عاسی. لێرەدایە ئەگەری هەیە لایەنی ئەشكەنجەدەر دەست لە ئەشكەنجە هەڵگرێت، ئەویش وەك پنتێك نا كە گەیشتبێتە جێیەك بەڵكو وەك شكستێك كە ناچارە قبوڵی بكات. خاڵە سەرنجڕاكێشەكە لەوێدایە كە لایەنی ئەشكەنجەدەر نایەت ئەشكەنجەی زیاتر درووستبكات بەڵكو خاڵی پاشەكشە دادەنێت.؟ وەك بڵێی ئەشكەنجەی زیاتر، واتە شكستی زیاتر. ئەشكەنجەی زیاتر، واتە بەركەوتن بەو خاڵەی كە عاسی و خزە و لەڕێگەی جەستەوە و ماتریاڵەوە دەستت ناكەوێت.
لە شانۆنامەی «مردووە بێ كفن و دفنەكان»دا كاتێك لوسی، واتە مەعشوقی پارتیزانە فەڕەنسییەكە لەلایەن سوپای دوژمنەوە دەگیرێت و دەستدرێژیی دەكرێتەسەر و پەلاماری جەستەی دەدرێت، ئەوا هێشتاش شتێك لەناو نیگای «لوسی»دایە كە ناگیرێت و ئەویتری چەوسێنەر ناتوانێت بەدەستی بێنێت. چونكە ئیغتیساب و دەستدرێژی، دیسان وەك ئەشكەنجە، پەلاماردانی جەستەیە. بۆیە شتێك لەودیوی جەستەوە دەمێنێتەوە كە ئەگەری نەگیرانی هەیە و بە تاریكی دەمێنێتەوە. كاتێك مەعشوقێك ئەتك دەكرێت، ئەوا شتێك هەیە ناوی عەشقە و ئەوانیتر ناتوانن ئەتكی بكەن. ئەمە بۆ زیندانییە خەباتكارەكانیش درووستە كە ڕەنگە جەستە بخرێتە بەر دارزان و هەڵوەشاندنەوە، بەڵام شتێك هەیە ناوی عەشقە بۆ ئامانج و چەوسێنەرەكان دەستیان پێیدا ناگات(لە فیلمەكەشدا فڕێدانی كڵاوەكەی ئەسەدی، هێمای داننانە بەم شكستەی توركەكاندا). چەوسێنەرەكان ناچارن لە تەنهایی خۆیاندا بیر لە ئەویتری كورد/پەكەكە بكەنەوە و بڵێن: ئەمانە چین؟ بۆ ناگیرێن؟ نە بە لێدان، نە بە قسەی شیرین، نە بە تاكتیكی ناڕاستەوخۆش. لێرەشەوە سوچێكی تری هاوكێشە هیگڵییەكەمان بۆ دەردەكەوێت كە ئاغا زۆر پێویستی بە دانپیانانی كۆیلەیە. وەك بڵێی، ئاغابوون لەسەر نیگەرانییەكی بونیادی وەستاوە.
ئەندامی سێكسیی «دەستكرد»
ئێستا ئیدی سێكس لەوە دەرچووە كە «سێكس» بێت. ئەوەی هەیە «زیادەسێكس»ـە، كە وەك فرمان و كاركرد و كاریگەری ڕۆڵی «سێكسی نوقسان» دەگێڕێت. واتەپ رۆسەكە تووشی گرژی و هەڵاوسان هاتووە بەبێ ئەوەی گەشە ئاساییەكەی خۆی ببڕێت و چێژ وەك چێژ ئەزموونبكرێت. هۆكارەكەش لە ئاستە سەرەتاییەكەیدا بریتییە لە فیچقەكردنی پۆڕنۆ و كەوتنی سنورە نمایشییەكان و تەقینەوەی ئەزموونیی بەشەكیی مرۆڤەكان لەڕێگەی وێنەگرتن و ڤیدیۆوە. لە هەمووشی گرنگتر ئینكاریكردنێكی هەمەلایەنە لەگەڵ ئەو تێزە دەروونشیكارییەدا كە «پەیوەندیی سێكسی بوونی نیە». ئەم نوسینە، باس لەم ئینكارییە دەكات لەگەڵ ئەم هاوكێشەیەدا.
ژاك لاكان كە دەروونشیكار/بیریارێكی فەڕەنسیی نوێیە، لە ڕستەیەكی هەڵاسازدا دەڵێت «پەیوەندیی سێكسی بوونی نیە». مەبەستی لاكان ئەوە نیە كە مرۆڤ ناتوانێت سێكس بكات، و هاوشێوەی بیل كلینتۆن حاشا لەوە بكات كە پەیوەندیی سێكسیی لەگەڵ مۆنیكادا نەبووە!؛ بەڵكو مەبەستی ئەوەیە لەقووڵاییدا پەیوەندیی سێكسی شتێكی پڕ گرژی و مەحاڵە و مرۆڤەكان بەشێوەیەكی هاوتەریب و كۆك و پێرفێكت بەر یەكتر ناكەون. واتە گەرچی لەڕووی جەستەییەوە بەركەوتن لەنێوان ژن و پیاودا درووستدەبێت، بەڵام پرۆسەكە خۆی لەسەر شكستێكی بونیادی بەندە و لە سێكسدا هارمۆنیەتێكی تەواومان نیە لەڕووی یەكتربڕین و چێژ و دەلالەتەوە. هەر ئەمەشە وادەكات زۆرجار سێكس وەرگەڕێت بۆ ژان، یان پەنا ببرێتە بەر توندوتیژی و بێزران و چەندپاتبوونەوە و هتد. واتە پەیوەندیی سێكسی پەیوەندییەكی هاوبەرامبەر نیە كە لەگەڵ نیوەیەكی تردا ئەنجامیدەدەین و هەماهەنگییەكی ئۆنتۆلۆژی پێكدێنین، بەڵكو هەر نیوەیەك بۆ ئێمە نیوەیەكی هەڵكەوت(حادث) و شكستخواردووە و بەر شكستە ناوەكییەكەی خۆمان دەكەوین وەك سوبێكتێك. ئەمە جگە لەوەی پرۆسەی ئارەزووكردنی مرۆڤ، خۆی پرۆسەیەكی پارادۆكسیكاڵە و ئارەزوو هەرگیز ناگات بە تێربوونی تەواوەتی و هەركاتیش گەیشتە بابەتی ئارەزووی، ئیتر جۆرێك لە قێز و بێزاری درووستدەبێت. سادەترین نمونەش ئەوەیە پاش سێكس، جەستەی بەرامبەر وەردەگەڕێت بۆ جۆرێك لە جەستە كە دەتوانین پێی بڵێین «تەرم». هەر لەبنەڕەتەوە بڕی چێژوەرگرتنی ژن و پیاو جیاوازە و پێكهاتەی فەنتازیی هەریەكەشیان جودایە و هەرگیز ناگەنە سازشێكی وجودی. لێرەشەوەیە لاكان بەشێوەیەكی سەرنجڕاكێش پێی وایە: سێكس بریتییە لە دەسپەڕی دووكەس لە یەك كاتدا. بەكورتییەكەی، هەر لەبنەڕەتەوە ژن و پیاو دوو بكەری سەربەخۆ نین بكەونە بەرامبەر یەكترەوە و سێكس وەك دەلالەتێكی پڕ و یەكانگیر ئەنجامبدەن بەڵكو ژن خۆی گوزارشتە لە ناتەواوی و نوقسانیی پیاو و پیاویش هەمیشە هەڵگری ئەم نوقسانییە بنەڕەتییەیە. ئەی چار چیە؟ چارەسەر ئەوە نیە مرۆڤ سێكس نەكات، بەڵكو دەبێت لەو ڕاستییە فەلسەفەییە دەروونشیكارییە ئاگاداربین كە سێكس هەرگیز پرۆسەیەكی پێرفێكت و هەماهەنگ نیە و بە زیادەڕۆییش ناگەین «بە سێكسی تەواو». هەر زیادەڕۆییەك جۆرێكە لە زەبروزەنگ و لەمڕۆدا ئاكامەكانی لە دونیای كاڵاكاندا دەبینین. پێدەچێت دەستگرتن بەجۆرێك لە عەشقەوە، بتوانێت ئەو ناهەماهەنگییە سێكسییە بۆ مرۆڤ پڕبكاتەوە و لەبری بەكاڵابوون عەشق ڕێگەیەكی تەندرووستتر بێت بۆ مامەڵەكردن بە ئارەزووەوە.
بەشێوەیەكی هەم ڕاستەقینە، هەم توانجئامێز دەتوانین ئاماژە بۆ ئەوە بكەین كە بەرهەمهێنانی ئەم هەمووە ئامێرە سێكسییە دەستكردە، پەرچەكردار و ملەجەڕێیە بەڕووی ئەو تێزە دەروونشیكارییەدا كە «پەیوەندیی سێكسی بوونی نیە/مەحاڵە». وەك بڵێی، پەرەدان بێسنور بەم زیادەڕۆییە لەوێوە سەرچاوەی گرتبێت كە «سێكسی زۆر»، بە مانای «ڕەخسانی سێكس» دێت. دیارە پرۆسەكە بۆ كۆمەڵگای ئێمە ئاڵۆزترە، چونكە بەدەر لە ڕوانینە بنچینەییەكە بۆ سێكس، جەستە تووشی چارەنووسێكی سەیر هاتووە: لەلایەك سەركوتێكی مێژوویی، لەلایەكی تریش كرانەوە بەڕووی جیهانێكدا كە مرۆڤەكان وەسوەسەدەكات جەستە تا دواسنور ڕاكێشن. داهاتووی ئەمەش چی دەبێت، ئەوا پرسێكە و وردبوونەوەیی زۆری دەوێت. بەڵام هێندە هەیە سیاقەكان، ئاكامی جیاجیا درووستدەكەن: گەر لە خۆرئاوا بەكاڵابوونێكی گشتگیر بێت ئەوا بۆ خۆرهەڵات بەگشتی لە كۆنەپارێزی و خۆپارێزییەوە دێت لە بەرامبەر.
ئەم هەمووە ئەندامە دەستكردە سێكسییە كە لە جیهاندا بڵاودەبێتەوە، ڕەنگە پێگە و پێناسەی چەمكی «ئەندام» بەرەو شوێنی تر ببات. بە مانایەكی تر ئەمە بریتییە لە جیاكردنەوە لە جەستە، لە گشت: ئەندام چیتر ئەندام نیە. وەك وتمان ئەمە گوزارشتە لەو تێزە دەروونشیكارییەی كە سێكس بوونی نیە، سێكس مەحاڵە(ئیمپەسیبڵ). واتە سێكس گەر زۆر ڕایبكێشیت یان بە زەبروزەنگ كۆتاییدێت یان بە پلاستیكبوون. بە دەربڕینێكی تر، كەپیتاڵیزم هەر بە زۆر دەیەوێت تێزە لاكانییەكە بەدرۆ بخاتەوە.دەیەوێت ئیمكان و ڕەخسانی سێكس بسەلمێنێت! لەپشت ئەمەشەوە قازانجێكی زۆر بۆ كۆمپانیاكان فەراهەمدەكات و مرۆڤیش لەولاوە بە دەستی بەتاڵ دەگەڕێتەوە.
ئەم هەموو زەكەر و زێ دسەتكردە كە درووستدەكرێت و پیشانیشدەدرێت، وردەوردە لەو چەمكەشمان نزیكدەكاتەوە كە پێی دەوترێت سایبۆرگ. سایبۆرگ ئەو مرۆڤەیە كە لە درووستبووندایە و نیوەی مرۆڤە و نیوەشی نامرۆڤ و ڕۆبۆت و هۆشی زیرەك یاخود پلاستیك و مەجازیبوونەوە. سایبۆرگ ئەو بوونەوەیەرە كە چیدی باكی بە ڕیشەی خۆی نیە و بە وتەی دۆنا هاراوای: سایبۆرگ بوونەوەرێكی پۆست ئۆدیبییە و چیدی لە گرێی ئۆدیبەوە سەرچاوەناگرێت. گەرچی جەستەی مرۆڤ هەمیشە بەتەواوی مرۆیی نەبووە، بەڵام لە سەردەمی بەسایبۆرگبووندا بەر لە هەرشت نیگامان بۆ هاوكێشە كۆمةڵایەتییەكان و جەستە و سێكس و هتد دەگۆڕدرێت. مرۆڤ بە مانای تر، پارچەیەك شتی ناماسولكەیی بەخۆوە لكانبوو(گوێی سەناعی، ئیدیتی لووت، چاویلكە، قاچی صەناعی، ددانی ئاڵتون/تاقم، هتد)، بەڵام ئەمجارەیان تێگەیشتنێكی تر بۆ سەر تێگەیشتنە مرۆییەكانی خۆی زیاددەكات كە لە سایبۆرگبوونەوە هەڵدەقووڵێت.
سەرەنجام جگە لەوەی كەرەستە جنسییە دەستكردەكان تێگەیشتنمان بۆ سێكس زیاتر بەهەڵەدا دەبەن، كەچی ئاكامی كەلتوریی ترسناكیشی بەدوادا دێت. وەك وتمان، مرۆڤ لە سێكسدا هەرگیز وەك پێویست جەستەی ئەویتر بەدەستناهێنێت، بۆیە سەرمایەداری پەنا دەباتەوە بەر بەرهەمهێنانێكی بێشوماری ئەو ئەندامانەی كە دەیانەوێت پێمان بڵێت: ئێوە دەتوانن جەستەی ئەویتر بەدەست بێنن و زیاتر بەر سێكس بكەون(دیارە ئەم بەدەستنەهێنانە شتێكی كەلتوری نیە بەڵكو ئۆنتۆلۆژییە). بەڵام لەڕاستیدا گرفتەكە زیاترە. سلاڤۆی ژیژەك لە كتێبی «دەربارەی باوەڕ»دا باسی عاشقێك دەكات كە هەرچەند هەوڵبدات، ئەوا هێشتاش هەر ناتوانێت بەتەواوەتی، زێی مەعشوقەكەی بەدەست بێنێت و وەك پێویست سوكنایی بۆ بێت. بەڵام ئەم هەموو كەرەستە صەناعییە ئەو وەهمەمان لا درووستدەكەن كە نەك هەر زێی مەعشوقەكان، بەڵكو دەتوانین لەوە زیاتریش بەدەستبێنین. ئاكامە مرۆیی و كۆمەڵایەتییەكانی ئەمەش پاش یەك دوو دەیە، یان زۆر كەمتریش دەبینین كە: مرۆڤ منەتی مرۆڤ نەماوە. گەر لە ڕابردوودا كەلتوری منپەرستی هەبووبێت، ئەوا لە داهاتوودا كەلتورێكی بێمنەتی بڵاودەبێتەوە كە لەقووڵاییدا جیایە لە ئازادی.
دین و پۆبجی
فەزای مەجازی، یەكێكە لە نەیارە سەرسەخت و هاوچەرخەكانی دین. گەر دین بۆ ڕۆژگارێك خەیاڵی مرۆڤی كۆنترۆڵكردبێت، ئەوا ئەمڕۆ سەرچاوەكانی خەیاڵكردن لە جێیەكی ترەوە دێنەدەری: لەناو پرۆگرام و ئەپڵیكەیشن و یارییە مەجازییەكانەوە. واتە سەرچاوەكانی خەیاڵكردن چیتر لە دەرەوەی زەمینەوە نین، بەڵكو لەبەردەستماندان، لەو جیهازە مات و نیمچەهۆشیارەدان كە ناوی كۆمپیوتەرە و ڕۆحی خۆی لە تۆڕی ئەنتەرنێتەوە وەردەگرێت. بەڵام نابێت هاوكات ئەوەشمان بیربچێت كە فەزای مەجازی، خاڵی نیە لە ڕەهەندی ئلوهی و تیلۆژی. هەر ئەوەی كە ،ێنەیەك لە هەموو پنتێكی جیهاندا و لە یەك كاتدا ئامادەیە، بۆخۆی بیرخەرەوەی خوایەتییە. مەگەر خوداش بوونێكی لە هەموو جێی حازر نیە؟ بەڵام ئەمجارەیان شتەكە لە توانستی مرۆڤەوە دەرچووە و یەكێكە لە ئاكامەكانی دەسەڵاتی مرۆڤ نەك خودا.
لە یارییەكانی پۆبجیدا، مرۆڤ هەوڵدەدات زۆر سنور ببەزێنێت. ئەو شتانەی كە دین قەدەغە و سانسۆری دەكرد، لەوێدا شەرعیەت وەردەگرن. وەك بڵێی، فرمان و كاركردی یاسا فیقهییەكان لەبەردەم یارییەكانی پۆبجییدا شكستدێنن. بەڵام مەترسییەكەش ئەوەیە كە دین ڕۆڵی خۆی دەگۆڕێت. لە جێی تردا ترسی نائاگایانە بۆ مرۆڤ درووستدەكات. تەنانەت دوور نیە ئەوەی لە فەزای مەجازی و پۆبجییدا ئەزمووندەكرێت، لەسەر حیسابی ئەو شتانە بێت كە ناتوانین لە واقیعدا بە مانا كلاسیكەكەی ئیزموونی بكەین.
ئەم یارییانە تێكڕا بێگوناه نین و كەم كەم دەستكاریی كارەكتەرمان دەكەن. بۆیە ئەو مەترسییانەشی لەگەڵ خۆیدا هەڵگرتووە كە دین شتانێك لە واقیعدا حەرامبكات و مرۆڤەكانیش لەجیاتیی تێپەڕاندنی، پەنا بۆ فەزای مەجازی و یارییە جۆراوجۆرەكان ببەن. واتە لێرەدا ئەگەرێك هەیە بۆ دەركەوتنەوەی كۆنەپارێزانەی دین: دینێك پاش فەزای مەجازی نەك پێش فەزای مەجازی. دەشتوانین بڵێن لەقوڵاییدا ترسی مەلاكان لەو خەیاڵكردنەی ناو فەزای مەجازییدایە نەك شتی تر. گەر ڕۆژانێك خودا مرۆڤی بە ماری حەوتسەر و شتی تر بترساندایە ئەوا ئێستا ئەم شتانە پرۆگرامدەكرێن و زەفەر بەو دەسەڵاتە ڕەمزییەی خودا دەبرێت.
سەرەنجام بیرمەندی دیاری چەپ، سلاڤۆی ژیژەك لە نوسینەكەیدا بەناوی (فرۆید هەر دەژی)، هەندێك ڕەهەندی فەزای مەجازی دەردەخات كە ناچارماندەكات بیبەستینەوە بە یارییەكانی پۆبجییشەوە. ئەو دەنوسێت: «لە "کۆمەڵگای نمایشی"ی ئەمڕۆدا، تیایدا ئەوەی کە وەکو واقیعی ڕۆژانە ئەزموونی دەکەین، زیاتر و زیاتر شێوەی واقیعێک دەگرێتە خۆی کە لە درۆ دروست بووە، تەفسیر و تێگەیشتنەکانی فرۆید بەهای ڕاستەقینەی خۆیان نیشاندەدەن. یارییە کۆمپیوتەرییەکان بێننە بەر چاوی خۆتان کە هەندێک لە ئێمە دەخاتە ژێر ئەفسونی خۆیەوە، ئەو یارییانەی کە توانا دەبەخشنە ئەو کەسە بێتوانا دەروونپەشێوانە تاکو بچنە کەوڵی کەسایەتی نێرینەیەکی دەستدرێژیکەرەوە و، لە پیاوەکانی تر بدەن و بە شێوەیەکی توندوتیژانە چێژ و خۆشی لە ژنان وەربگرن. بەئاسانی دەتوانین گریمانەی ئەوە بکەین کە ئەم کەسە بێتوانایە بۆ ئەوەی لە واقعی سست و بێتاوانا(ی خۆی) هەڵبێت، پەنا بۆ فەزای مەجازی دەبات. بەڵام ڕەنگە ئەم یارییانە قسەیەکی زیاتریان لە خۆیاندا هەڵگرتبێت بیڵێن. چی دەبێت گەر من لە کاتی یارییەکەدا، ناوەوەی لادەر و جڵەوبڕی خۆم بەڕوونی دەربخەم، ناوەوەیەک کە بە هۆی ڕێگرە ئەخلاقی و کۆمەڵایەتییەکانەوە ناتوانم لە ژیانی واقیعیدا پیادەی بکەم؟ ئایا کەسایەتی مەجازیی من تا ڕادەیەک "لە واقیع واقیعتر نیە؟". ئایا ئەمە ڕێک لەبەر ئەوە نیە کە من دەزانم "ئەمە تەنیا یارییەکە" و هەموو ئەو کارانەی تیا ئەنجامدەدەم کە هەرگیز ناتوانم لە واقیعدا ئەنجامیانبدەم؟ بەم مانا تەواوە، وەک ئەوەی لاکانیش باسیکردوە، حەقیقەت بونیادێکی وەک بونیادی چیرۆک/ساختەی هەیە: هەندێک جار ئەوەی لە خەودا خۆی دەردەخات، تەنانەت لە خەون و خەیاڵەکانی ڕۆژانەشدا، حەقیقەتێکە کە واقیعی کۆمەڵایەتی، خۆی لەسەر چەپاندنەکەی بنیاتناوە. لێرەدا گرنگترین وانەی لێکدانەوەی خەونەکان خۆی حەشارداوە: واقیع بۆ ئەو کەسانەیە کە بەرگەی خەون ناگرن!». ڕەنگە بۆ یەكەمجار دین تووشی ئەو بنبەستە ببێتەوە كە ئیتر نەتوانێت زەمینەی خەونبینین بۆ مرۆڤ بڕەخسێنێت. دونیای مەجازی، لە قوڵاییدا دەستكاریی توانای خەوبینبینیشمان دەكات.
«پەیكەر»ـی فیكری
پەیكەر، لە ئاستە فەلسەفییەكەیدا، ڕەقبوونی كۆمەڵێك دۆخە. واتە بەر لەوەی ماتریاڵێكی ڕەق و بەردێكی بەهونرەیكراو بێت، ئەوا پێگەیەكی سەرووماتریاڵیی هەیە. هەر پەیكەرێك دەشێت بیەوێت چركەساتێك بگرێت و تووشی وشكهەڵاتنی بكات. یان چركەیەكی نەمری ببەخشێتە شتانێك و كەسانێك كە لەبەردەم بیرچوونەوەدان. لێرەشەوەیە كە حیسابی جدی لەسەر شوێنی دانانی پەیكەرەكان دەكرێت لە پانتایی گشتی و ناو شاردا. بۆیە پەیكەر هەڵكۆڵینی چركەساتێكە لە پانتایی گشتی و پانتایی كۆمەڵایەتییدا بۆ ئەوەی بیرنەچێتەوە و لەو پانتاییە فڕێنەدرێتە دەرەوە. یان بە دەربڕینێكی تر، ئەو ڕۆح و چركانەی كە لە مێژووی كۆمەڵگاكاندان و نەمردوون، دەبێت جێگیربكرێن و شكڵێكیان پێ بدرێت و لە سەرگەردانی ڕزگاربكرێن: وەكچۆن بەشێوەیەكی مێژوویی و لای میسرییە كۆنەكان، ڕۆحی مرۆڤەكان كە دەگەڕێنەوە بۆ ئەم جیهانە ئەوا تووشی سەرگەردانی دێن و بۆ ئەوەی ڕێ لە سەرگەردانبوونیان بگرێن دەبێت بیانخەینە قاڵبی پەیكەرێكەوە؛ ئیدی ئەو پەیكەرە بەرد بێت یان برۆنز یان گەچ و تەختەدار ئەوا فەرق ناكات: پەیكەر پاراستن و گرتنی ڕۆحە كۆمەڵایەتی و مێژووییەكانە لە سەرگەردانبوون و نەناسینەوە.
شتێكی ئاشكرایە كە بۆ زەینی مرۆڤی كورد، پەیكەر بیرخەرەوەی بتە. پەیكەر وەك بتێك دەردەكەوێت كە بەئەنقەست كاری تیا كراوە و لەرووی ئۆنتۆلۆژیای هونەرییەوە شتێكی لە بوونی بت زیاترە. واتە بۆ زەینی مرۆڤی ئاسایی كورد پەیكەر بەتەنیا بتێكی ڕووت نیە، بەڵكو هەوڵێكی هونەرییە بۆ داهێنانەوەی بت. گەر بت بوونەوەرێكی ئوستورەیی و دینی بێت لەسەر زەوی، ئەوا پەیكەر بوونێكی تری هەیە و لە نائاگاییدا بەدیلێكی كەمتر جدیی بتە. لێرەشەوەیە پەیكەر لای بەشێكی خەڵك تووڕەبوونی زیاتر درووستدەكات بەراورد بە بت. چونكە بت پێگەیەكی جێگیر و ئەنتاگۆنیستیی هەیە و ڕەتكردنەوەكەی ئاسانە، بەڵام شەڕكردن لەگەڵ پەیكەر كە شتێك لە ڕۆحی لاسایی و چواندنی تیایە قورستر وەردەگیرێت. لێرەدا مەبەستمان لە ئاوەڵناوی "جدی و ناجدى"، ئەو كاردانەوانەی ناو نەستی خەڵكە دەرهەق بە وێنەكانی بت و بەدیلەكانی بت. كاتێك بت و پەیكەر هاوشوناسدەكرێن و وەك یەك وەردەگیرێن ئیتر بەجۆرێكی سەرەتایی ئەوەمان بۆ ڕووندەبێتەوە كە ئاگایی خەڵكە ئاساییەكە بۆ هونەری پەیكەرتاشی ئاگاییەكی پێش-هونەرییە و نەهاتۆتە ناو ڕووبەرە عەلمانییەكەی هونەرەوە كە جیایە لە ڕووبەرە تیۆلۆژییەكەی بت(گەرچی ڕەنگە بتوانین وەك ڕیسكێكی تیۆرییش بڵێین: خەڵكی بەناو نوخبەوییشمان بەجۆرێك لە جۆرەكان لەژێر كاریگەریی ئەم جیهانبینییەدان و لێرەوەیە كە تێكڕا چێژ لە پەیكەر وەرناگرن و بەجدی وەرناگیرێت). دیارە لەم نێوەانەدا دەكرێت دینەكان ڕێگەیەك بۆ هونەری پەیكەر و هتد بكەنەوە و ئەو شتە درووست بووبێت كە پێی دەوترێت هونەری دینی. بۆنمونە لە هونەری هندی و ئیسلامی دا هونەر وەك ڕێگەیەك بەكاردەهێنرێت بۆ نواندنەوەی ڕۆحی دینی. لە بیناسازیی ئیسلامییدا هونەر لەڕێگەی درووستكردن و ڕازاندنەوەی مزگەوتەوە خۆی تاقیدەكاتەوە. مزگەوت بەگشتی ڕۆڵی ئەو پەیكەرە دەگێڕێت كە لە سنوری زەینی نەهاتۆتەدەر و هەر ماتریاڵێك بۆخۆی ماتریاڵێكی پیرۆز و ڕاستەوخۆیە.
گەر پرسی پەیكەرتاشی تۆزێك تایبەت بكەینەوە، ئەوا دەبێت ئاوڕێك لە پەیكەری ئەو فیگەرە فیكرییانە بدەینەوە كە لە مێژووی نوسینی ئێمەدا ڕۆڵیان هەیە. بەتایبەت پەیكەری هەردوو فیگەری بواری فیكر و فەلسەفە، بەختیارعەلی و محەمەد كەمال كە هونەرمەندی پەیكەرتاش چێنەر نزار درووستیكردبوون. كاتێك پەیكەرسازی ئاوڕ لە فیكر دەداتەوە، ئەوا دوو بوار ئاوڕ بەر یەكتر دەكەون كە هەردووكیان جێیەكی ڕاستەقینەیان لە كۆمەڵگای ئێمەدا نیە. بەڵام ئەوەی جێی دڵخۆشییە ئەوەیە كە هونەری پەیكەرتاشی دەتوانێت بەو زمانە مەحروومەی خۆیەوە بایەخ بە بوارێك بدات كە جدییە و جۆرێك لە نزیكبوونەوەش درووستبكات تاكو فیكریش بتوانێت لەبەرامبەردا قسە لەسەر هونەر بەگشتی و پەیكەرتاشی بەتایبەت بكات. لێرەدا پەیكەر ڕۆڵی هونەرێكی تەواو پەتی ناگێڕێت بەڵكو ڕۆڵی بێداركردنەوە و هەژاندن دەگێڕێت كە فیكر چەندە بۆ كۆمەڵگای ئێمە پێویستە و چۆنیش دەبێت بگەڕێینەوە بۆ لای فیگەرە فیكرییەكان. كاتێك پەیكەرێك بۆ فیگەرێكی فیكری درووستدەكرێت ئیدی مەسەلەكە بەر لەوەی شەخسی بێت، ناشەخسییە. واتە پەیكەرەكان لەڕێگەی كەسەكانەوە، ئاماژە بۆ شتێكی گشتییتر دەكەن كە ناوی فیكر و نوسینە. لێرەدا دوو ڕەهەند لە یەك كاتدا بەر یەكتر دەكەون: ڕێزگرتن لە تاكەكەسێك كە ڕۆڵی فیكریی هەبووە، ڕێزگرتنە لە خودی فیكریش. ڕەنگە ئەمە چارەنووسی كۆمەڵگای ئێمە بێت و ناچاربین لەوێوە سەرنجی ئەوانیتر بۆ سەر نوسین و فیكر ڕاكێشین.
چ پەیكەر و چ نوسینی فیكری و فەلسەفییش، زۆردرەنگ گەیشتۆتە ئێمە. بۆیە كارلێكی كایەكان لەسەر یەكتر كەم و لاوازە و دایالۆگ لەنێوان بوارە جیاجیاكاندا نیە. هونەرمەندێك ڕایەڵەیەكی زۆر لاوازی بە كەسێكی فیكرییەوە هەیە و بەپێچەوانەشەوە تاڕادەیەكی زۆر ڕاستە. كاتێكیش بەر دونیای تازە و تەكنۆلۆژیا دەكەوین ئیتر نیگەرانییەكە زیاتردەبێت و هەستدەكەین ڕەنگە كایە جیاجیاكان نەتوانن گەشەیس رووشتیی خۆیان ببڕن و ببنە كەلتور. وەكچۆن درووستكردنی شانۆی ڕۆمانی لە پاركی "هەواری شار"، خۆی نیشانە و سەمپتۆمێكە بۆ كۆی ئەم درەنگكەوتنە. ئەم شانۆیە درەنگ دەگاتە كن ئێمە و پتر لاساییكردنەوەی كەلتورێكە نەك درووستكردنی كەلتور. واتە كاتێك كەلتور لە ئاستی جیهاندا بەنێوانگریی تەكنیك درووستدەبێت و دەبێتە جۆرێك لە پیشەسازیی كەلتور، ئەوا شانۆی ڕۆمانی ڕۆڵی نیشانەیەك دەگێڕێت كە ئێمە بەم دەمودەستە ناتوانین گەشەیەكی كەلتوریی وەك كەلتوری خۆرئاوا بكەین. حاڵەتێكی سەیر و كۆمیدییش هەر ئەوەیە كە دەبێت لە شوێنێكی وادا زۆرترین سێڵفی بگیرێت و جاروباریش ئاهەنگی گۆرانیبێژێكی میللیی تیا بەڕێوەبچێت.
مرۆڤ و خۆشویستنی "سەفسەتە"
بەر لە هەر شتێك سەفسەتە لەو ڕووەوە پرسێكی ئاڵۆزە كە وەك بڵێی یەكسەر جیهان دابەشدەبێت بۆ سەر دوو بەرە، بەرەی سەفسەتە و بەرەی نا-سەفسەتە. جگە لەوەی لەڕووی ئیتیكییشەوە، هەستێكی لوتبەرزانە درووستدەكات و ناڕاستەوخۆ دەمانخاتە پێگەی كەسێكەوە كە گوایا دەستوپلێكی لۆژیكیمان هەیە و تووشی سەفسەتە نابين. ڕەنگە لێرەشەوە بێت كە لە فیكری نوێدا(لانیكەم لەسەدەی بیستدا)، پێناسەی سوبێكت(مرۆڤ) كراوەتەوە و مرۆڤ چیتر ئەو خودە ئاگامەندە نیە كە ئاگای تەواوی لە ڕاست و هەڵە بیت و توانای تەواوی بەسەر زماندا بشكێت. سوبێكت خۆی لەناو تۆڕێك ڕەمز و ئاماژەی زمانەوانییدا دەژی و زمانیش بەو هەموو كەلینەی خۆیەوە كەوتووەتە پێش سوبێكتەوە. مادام زمان خۆی دەكەوێتە بەر لە درووستبوونی سوبێكتیڤیتە و كارەكتەرمانەوە، ئەوا ئەگەرەكانی سەفسەتەش دەكەوێتە بەر لە ئیرادەمانەوە. بۆیە سوبێكت ناتوانێت بەڕەهایی خۆی لە سەفسەتە داماڵیت، وەكچۆن ئەمە بەو مانایەش نایەت كە بەشێوەیەكی ڕێژەیی ڕەوایەتی بە سەفسەتە بدەین. لەم نێوانەدا مادام سوبێكت بەنێوانگریی زمان دەدوێت و كردەكات و زمانیش دیاردەیەكی كۆمەڵایەتییە ئەوا یەكێك لە ڕێگەچارەكان ئەوەیە كۆپەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان جێیەكی شایستە بۆ سەفسەتە بكاتەوە تاكو سەفسەتە لە كردەیەكی شەخسییەوە بپەڕێتەوە بۆ پێگەیەكی بەتاڵی كۆمەڵایەتی. بە دەربڕینێكی تر، كۆمەڵگا هەمیشە ناتوانێت وەك تاكەكەس لەسەر فاكتی درووست بڕواتەڕێوە، بەڵكو ئەوە كۆپەیوەندییە كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابورییەكانن دەتوانن جۆرێك لە مانای دەستەجەمعی درووستبكەن و تەركیزەكە لەسەر تاكەكەس دووربخەنەوە. جگە لەوەی لەپاش فرۆیدییشەوە دەزانین فاكتەكان تێكەڵن بە كەڵكەڵەی شاراوەی دەروونی و ڕاستی و فاكت بەدوور نین لە كەڵكەڵە دەروونییەكانی مرۆڤ وەك ترس و شەرم و ئیرەیی و سۆز و هتد. ئەمە جگە لەوەیی پرۆسەی درووستبوونی مانا لە فیكری هاوچەرخ و بەتایبەت ژاك لاكاندا، پرۆسەیەكی جیاوازە لە فەلسەفەی كلاسیك. بۆنمونە لە فیكری لاكاندا دالەكان خۆیان لە خۆیاندا دەبەنگن. واتە پێشوەخت سەرگەردانن و دواتریش بەشێوەیەكی گەمژانە خۆیان بە مەدلولەكانەوە دەنوسێنن و ئەمەش بەهۆی پانتایی كۆمەڵایەتی و ڕەمزییەوە درووستدەبێت. پانتایی كۆمەڵایەتییش لە جەوهەری خۆیدا لەسەر جۆرێك لە بێمانا(meaningless) بەندە. بێمانا بەو مانایەی كە ڕەگەزێكی گەورە هەیە خۆی بێمانایە بەڵام مانا لە كۆمەڵگادا درووستدەكات. بۆنمونە ئایدۆلۆژیا خۆی لەبنەڕەتدا مانا و بیانوویەكی زۆر عەقڵانیی نیە بەڵام دەتوانێت ببێتە دالێكی گەورە كە مانا بە دالەكانی تر دەدات و ژیانی ڕەمزیی مرۆڤ ڕێكدەخات. بۆ نمونە پرسی حەرامكردن لە دیندا، دەتوانێت ڕۆڵی ئەم دالە بگێڕێت و گرفت بۆ مەسەلەی سەفسەتە درووستبكات. تۆتۆلۆژی و هەمانبێژی، كە كۆنسێپتێكی ناو لۆژیكی نویێە، تۆزێك یارمەتیماندەدات لە ڕوونكردنەوەی ئەمەدا. چۆن؟
حەرامكردن لەبنەڕەتدا خۆی پرسێكی فۆرماڵە. «فۆرم»ـاڵ بەو مانایەی كە حەرام حەرامە و هیچی تر، بەو مانایەی كە حیكمەتێكی زۆر ڕوون لە قەدەغەكردنی «ناوەڕۆك»دا نابینینەوە. ئەمەش سەری لە ڕەخنەگرانی دین و ئایدۆلۆژیاكان شێواندووە كە بۆچی پاش هەڵوەشاندنەوەی حیكمەتی باو و كاركردی حەرامەكان، كەچی دینەكان و هتد هەر بەردەوامن؟ واتە دەست بۆ ناوەڕۆكی شتێك دەبەن كە خۆی بۆش و فۆرماڵە و حیكمەتەكەشی لە فۆرمەكەیدایە نەك ئەودیوی فۆرم. بە واتایەكی تر: حەرام پێدراوێكی تۆتۆلۆژییە، هەمانبێژییە، وتنەوەی وتراوە: حەرام بۆیە حەرامە چونكە حەرامە. ڕێك وەك تۆتۆلۆژییەكەی ئیسلام دەربارەی قەدەر. «فڵان كەس ڕۆژی تەواوبوو. بۆچی تەواو بوو؟ چونكە تەواو بوو». هێندە هەیە دەبێت شتانێك حەرام بكەیت، تاكو خۆت لە ئەوانیتر جیابكەیتەوە و دالە ئایدۆلۆژییەكانت تووشی پەرشبوونەوەیەكی بێسنور و بێمانایی نەیەن. بەم پێیە، گەر حەڵاڵكردن ڕێسا(قاعیدە) بێت، ئەوا حەرامكردن ئاوارتە(ئیستیسنا)یە. بۆ ئەوەی حەڵاڵ هەبێت، دەبێت شتانێك حەرامكرابێت. واتە حەرامكردن ڕەهەندی زبری ناو حەڵاڵە بێشومارەكانە. حەرام ئەو ڕەهەندە ناعەقڵانییەی ناو عەقڵانیەتی دینییە كە دین وەك ئایدۆلۆژیایەكی میتافیزیكی دەڕەخسێنێت.
لە ئاستە گشتییەكەدا و بەو پێیەی ژیان خۆی لە بناغەدا هەڵگری مانا نیە و ئێمە دواتر بەشێوەیەكی پاشەوپاش و ڕیترۆئەكتیڤ مانای دەدەینێ، ئەوا پەیوەندیی ئێمە بە ژیانەوە پەیوەندیەكە لەسەر جۆرێك سەفسەتە و ڕەگەزێكی «بێمانا» وەستاوە. واتە «ژیان لەخۆیدا/ فی نفسە» هیچ مانایەكی جەوهەریی نیە و كەمێك دواتر ماناوەردەگرێت. بۆیە دەتوانین سەفسەتە لەو چەمكەی فرۆید نزیكبكەینەوە بەناوی نكۆڵیی فیتیشیستی(fetishistic disavowal). نكۆڵیی فیتیشیستی لەسەر گوزارەیەكی لەم جۆرە ڕسكاوە كە مرۆڤ بەردەوام دووبارەیدەكاتەوە تاكو بەرگەی شتەكان بگرێت: «خۆ من دەزانم شتەكە بەم جۆرەیە، بەڵام...». لەدوای ئەم بەڵامەوە ڕۆڵی سەفسەتە دەستپێدەكات و سوبێكت خۆی فریودەدات. بۆنمونە: خۆ دەزانم سەفسەتە جۆرێك لە ناعەقڵانیەت و تەمومژی تیایە، بەڵام بەجۆرێك دەجووڵێمەوە وەك بڵێی نایزانم. بەم پێیە، مرۆڤ بەشێوەیەكی فیتیشیستی و ئایدۆلۆژی لەگەڵ كۆی ژیاندا دەجووڵێتەوە و بەجۆرێك هەڵسوكەوتدەكات وەك بڵێی نامرێت(یان نازانێت دەمرێت). لێرەشەوەیە كاتێك وەك ئەرگۆمێنت بروامان بە ڕەخنەكردنی سەفسەتەیە ئەوا لە ئاستی كاركردی كۆمەڵایەتییدا سەفسەتەكان دەبنەهەڵم و لەناو تۆڕێك پەیوەندیی چڕوپڕدا بەشێك لە كاركردە عەقڵانییەكەیان لەدەستدەدەن(بەتایبەت لەئێستادا كە بەرزبوونەوەی ڕێژەی موجامەلە لە بەرژەوەندیی سەفسەتە كۆتاییدێت).
هێنریك شۆنبێرگ، لە وێبسایتی (فیلۆسۆفی ناو)، وتارێكی كورتی قەشەنگی نوسیوە بەناوی: "مێشكی مرۆڤ خووی بە سەفسەتەوە گرتووە". شۆنبێرگ لەوێدا، نمونەیەكی نزیك لە نكۆڵییە فیتیشیستییەكەی فرۆید دەهێنێتەوە و باسی جگەرەكێشان دەكات. بۆ وێنە، كەسێك دەڵێت "ئامۆژگارییە تەندرووستییەكانم خوێندۆتەوە، بەڵام مامم جگەرەدەكێشێت و وەزعیشی باشە. بۆیە دەركێت جگەرەكێشان شتێكی خراپ نەبێت"." یاخود مادام مامم جگەرەدەكێشێت و نەمردووە، ئەوا منیش دەیكێشم و نامرم". واتە لێرەدا مەرج نیە كەسەكەش بگات بە هەمان دەرەنجامی مامی. لێرەدا پەنا بۆ جۆرێك لە سەفسەتە براوە كە پێی دەوترێت «دەمارگیری لە پشتڕاستكردنەوەدا[1]». واتە ئەنجامگیرییەكە پشتی بە دەمارگیرییەكی شەخسی بەستووە نەك سەلماندنێكی بابەتی و ئۆبێكتیڤ. واتە دەروونی مرۆڤ جۆرێك لە ئاراستەگیری وەردەگرێت كە لەگەڵ درووستی/حەقیقەتدا وێكنایەتەوە. وەك بڵێی، فاكتەكان و سەلماندنەكان هەمیشە لەگەڵ دەروونی مرۆڤدا وێكنایەنەوە و فاكت لە هەندێ شوێندا خاڵییە لە «لیبیدۆ» و وزەی دەروونی بۆ مرۆڤ. شۆنبێرگ لە هەمان نوسیندا، دەمارگیری بە میكانیزمێكی بەربڵاوی ناو ژیانی مرۆڤ دەزانێت و مرۆڤ ڕەهەندێك بۆ فاكتەكان زیاددەكات و بە كەڵكەڵە دەروونییەكانی خۆی ئالودەیان دەكات. واتە سەفسەتە وەك میكانیزمێكی بەرگریی دەروونی وایە بۆ تەحەمولكردنی پێشهاتە ناخۆشەكان. بە وتەی شۆنبێرگ، ئەمە هاتۆتەناو ژیانی ڕۆژانەی مرۆڤەوە و لە دیاردەیەكی وەك «سەفسەتەی قومارباز[2]»دا ڕەنگیداوەتەوە. بەو مانایەی كە هەموومان وەك قوماربازێك چاوەڕێی ئەگەرێكی نادیارین و هەوڵدەدەین زنجیرەی هۆ/ئەنجام بپچڕێنین و چاو لەو پەیوەندییە لۆژیكییە بپۆشین كە لەنێوان دیاردەیەك و دیاردەیەكی تردا هەیە یان لەنێوان دەستێك قومار و دەستێكی تردا هەیە
داماڵينى ئه‌فسوون له جه‌سته...
پێده‌چێت به‌رزبوونه‌وه‌ى ڕێژه‌ى كوشتنى ژنان، ته‌نيا بۆ كۆنه‌پارێزيى كۆمه‌ڵگاكه نه‌گه‌ڕێته‌وه؛ به‌ڵكو بۆ پێچه‌وانه‌كه‌شى بگه‌ڕێته‌وه. واته ده‌رچوون له كۆته‌كانى كۆنه‌پارێزى. به ده‌ربڕينێكى تر، ژنان له كۆمه‌ڵگايه‌كى سونه‌تى و كۆنه‌پارێزدا ده‌ژين و به‌ر كۆمه‌ڵێك شتى تازه‌ش كه‌وتوون، بۆيه ده‌يانه‌وێت له‌م كۆتانه ده‌رچن و تووشى كوشتن و نه‌فيبوونه‌وه دێن. پێده‌چێت شته‌كه له‌مه‌ش زياتر بێت: تا كۆمه‌ڵگاكه ژانى گۆڕانكارى بيگرێت و بيه‌وێت هه‌ندێك كۆتوبه‌ندى بچوك تێپه‌ڕێنێت، ژنان ده‌كه‌ونه به‌رده‌م مه‌ترسيى مردن و قوربانيى گۆڕانكارى. وه‌ك ده‌وترێت: ئايا گۆڕانكارى به‌بێ قوربانيدان ڕووده‌دات؟ به‌ڵام كێشه‌كه ئه‌وه‌يه ده‌ركه‌وێت ئه‌م كوشتنانه‌ى ژنان، هێشتا له‌ناو بازنه‌ى سونه‌ت و كۆنه‌پارێزييدايه و په‌يوه‌نديى ڕاسته‌وخۆى به هه‌وڵى ژنانه‌وه نيه بۆ ده‌رچوون له‌م مێژووه كۆنه‌پارێزه.
له‌گه‌ڵ تێكه‌ڵبوونى ئه‌م كۆمه‌ڵگاى ئێمه به ئامرازه‌كانى مۆدێرنه، پێده‌چێت فۆرمه‌كانى كوشتنى ژنان گۆڕانيان به‌سه‌ردا بێت. واته له فۆرمێكى كوشتنه‌وه بچينه‌وه بۆسه‌ر فۆرمێكى تر. چونكه هاتنى هه‌ر كه‌ره‌سته‌يه‌كى نوێ، مه‌رج نيه عه‌قڵێكى نوێش له‌گه‌ڵ خۆى بێنێت، به‌ڵكو پێده‌چێت بڕێك ئه‌و عه‌قڵه كۆنه‌پارێزه تۆكمه‌بكات و يارمه‌تيى بدات نه‌جوڵێت. له جيهانى مۆدێرنه‌دا، هه‌م ئامرازى مۆدێرن هه‌يه و هه‌م عه‌قڵى مۆدێرنيش. ئه‌وه‌ى دێته كۆمه‌ڵگاى ئێمه‌وه، پتر ديوه ئامرازييه‌كه‌يه‌تى. ئامراز و ته‌كنۆلۆژيا، كاتێك تێكه‌ڵ به ديوه كۆنه‌پارێز و خێڵه‌كييه‌كانى كۆمه‌ڵگاى ئێمه ده‌بن؛ جياكردنه‌وه‌يان قورسه. واته عه‌قڵێكى خێڵه‌كى و عه‌قڵێكى ئامرازيى مۆدێرن تێكه‌ڵ به‌يه‌كتر ده‌بێت و كه‌لتورى سونه‌تى خۆراكى خۆى له ئامرازه‌كانه‌وه وه‌رده‌گرێت. بۆنمونه، گومان و دڵپيسيى پياوانه، تێكه‌ڵ به ئامرازه‌كان ده‌بێت و باشتر ده‌توانن ژن كۆنترۆڵبكه‌ن. ئامرازه‌كان وزه‌يه‌كى زۆرى كۆنترۆڵكردنيان له‌خۆياندا هه‌ڵگرتووه. به‌ڵام ئايا ئامرازه ته‌كنۆلۆژييه‌كان، هيچ ڕه‌هه‌ندێكى ڕزگاركه‌رانه‌يان له‌خۆياندا هه‌ڵگرتووه؟ ئايا ده‌توانن بڕێك له‌و پياسالارييه تێكشكێنن كه هه‌يه؟ ئايا خه‌ياڵاتى ژن فراوانده‌كه‌ن و ئه‌گه‌رى نوێ ده‌خه‌نه مێشكيه‌وه؟ وه‌ڵامه‌كه‌ى زۆر ڕوون نيه. چونكه ئامرازه‌كان و جيهانى ته‌كنيك و واقيعى مه‌جازى، هه‌موويان هه‌م ڕزگاريى بچوك له‌گه‌ڵ خۆيان ده‌هێنن، هه‌م كۆنترۆڵى تازه‌ش.
يه‌كيك له‌و كۆنترۆڵه تازانه، كه له‌سه‌ر ئاستى جيهان، به‌ديده‌كرێت كۆنترۆڵى جه‌سته‌يه. واته ديارده‌كه ته‌نها له كۆمه‌ڵگاى ئێمه‌دا ڕوونادات، به‌ڵكو له‌سه‌ر ئاستى جيهان ئاماده‌يى هه‌يه. ئامرازه نوێيه‌كان، كه بڕێك له جيهان و كۆمه‌ڵگا مه‌جازى ده‌كه‌نه‌وه و له واقيع دايده‌بڕن، به زيانى جه‌سته كۆتاييدێت. واته جه‌سته تووشى گۆشه‌گيركردن و كۆنترۆڵ دێت. له‌برى ئه‌وه‌ى بخرێته ژيانكردنه‌وه و ئه‌زموونبكرێت و ڕێزى بۆ بگه‌ڕێته‌وه، تووشى جۆرێك له نه‌فيكردن ده‌بێت. ئه‌مه بۆ كۆمه‌ڵگاى ئێمه، زه‌ره‌رێكى ديكه‌ى هه‌يه. ئه‌ويش ئه‌وه‌يه كه مێژووى نه‌فيبوونه‌وه‌ى جه‌سته، به فۆرمێكى تازه درێژه به خۆى ده‌دات و له ئه‌زموونكردن و ئازادى و خۆنواندن بێبه‌شده‌بێت. وه‌كچۆن ئه‌و نمايشه سه‌ره‌تاييه‌ى جه‌سته كه ئێستا له كۆمه‌ڵگاى ئێمه‌دا هه‌يه و به‌هۆى فشاره‌كانى سه‌رمايه‌داريى مۆدێرنه‌وه درووستبووه، چه‌وساندنه‌وه‌يه‌كى ترى جه‌سته‌يه نه‌ك ئازادكردن. جه‌سته وه‌رده‌گه‌ڕێت بۆ نمايشێكى زاهيدانه. يان به زمانه چه‌پگه‌راييه‌كه: وه‌رده‌گه‌ڕێت بۆ ڕه‌هه‌ندێكى كاڵايى، له كۆمه‌ڵگايه‌كى سونه‌تييدا. جيهانى مۆدێرن به‌شێوه‌ى جياجيا هه‌وڵيداوه جه‌سته سنورداربكات و له يه‌ك ڕه‌هه‌نددا كورتيبكاته‌وه(بۆنمونه پۆڕنۆ)، به‌ڵام له كۆمه‌ڵگاى ئێمه‌دا هێشتا به شێوازى پێش‌مۆدێرن ڕێ له جه‌سته و هاتنه‌گۆى ده‌گيرێت.
له‌م ساڵانه‌ى دواييدا، ژنى كورد تووشى جۆرێك له كوشتنى ڕه‌مزى ده‌بێته‌وه و له‌ڕێى ستايشكردنى جه‌سته‌يه‌وه، ديسان ده‌چه‌وسێنرێته‌وه. ئه‌م كوشتنه ڕه‌مزييه، ئه‌و هونه‌ره نزم و نه‌وييه‌يه كه ناوى گۆرانيى به‌ند-ـه. گۆرانيى به‌مد، درێژكراوه‌ى عه‌قڵى نێرسالارانه‌ى كوردييه و تێكه‌ڵ به ئامرازه ته‌كنۆلۆژييه‌كان بووه و هه‌ستى نێرسالارانه‌ى گوێگرى كوردى تێرده‌كات. له‌م جۆره هونه‌ره‌دا، ژن ده‌بێته‌وه به كاڵايه‌كى كۆنى ناو سه‌رده‌مێكى نوێ. به ده‌ربڕينێكى تر، جه‌سته كۆنه‌كه‌ى ژنى كورد ده‌هێنرێته ناو سه‌رده‌مێكى نوێوه كه كه‌لتور و گۆرانى و هونه‌ر ده‌كرێن به كاڵا و پيشه‌سازى و هتد. ئاكامى ئه‌م هونه‌ره‌ش، درووستكردنى نێرێكى تاكڕه‌هه‌نده كه يه‌ك تێگه‌يشتنى بۆ جه‌سته هه‌يه و به‌س: جه‌سته وه‌ك شوێنى وه‌رگرتن، وه‌ك بابه‌ت و ئۆبێكتێك كه هه‌رچۆن بووه كۆنترۆڵبكرێت.
چاره‌سه‌ره‌ى هه‌ره سه‌ره‌تايى ئه‌وه‌يه كه پيرۆزى و ئه‌فسوون و سيحر له جه‌سته‌ى ژن داماڵرێت. هه‌م سونه‌ت، هه‌م سه‌رمايه‌دارى، له‌ڕێگه‌ى ئەم پيرۆزكردنه‌وه په‌ره به بازاڕى خۆيان ده‌ده‌ن، هه‌م بازاڕى كه‌لتورى، هه‌م بازاڕى ئابورى. جيهانى مۆدێرن، جيهانى داماڵين بوو له ئه‌فسوون و ئوستوره و ئه‌فسانه. بۆيه پێويسته ئێمه‌ش سود له‌م كاتيگۆرييه وه‌ربگرين و جه‌سته له ئه‌فسوون داماڵين و وه‌ك ڕووبه‌رێكى ئاسايى و عه‌قڵانى سه‌يرى بكه‌ين و له‌و حه‌ساسيه‌ته پاكى بكه‌ينه‌وه.
پرسی «نیگا»
«نیگا» لەو پرسانەیە كە ناتوانین بیری لێ نەكەینەوە. ئەویش لانیكەم لەبەر دوو هۆ 1) ئێستا كرداری «بینین» كردارێكی سەنتراڵە و نیگا ناوێكی تاڕادەیەك فیكرییە بۆ ئەم كردارە سەرتاپاگیرەی مرۆڤەكانی ئەم سەردەمە كە سەردەمی شاشە و سینەما و تەكنۆلۆژیای دیدەكی و نمایشە 2) لە دونیای كوردییدا، ئەگەری هەیە دالی «سەیركردن» هەندێك گۆڕانی بەسەردا هاتبێت و خۆی بەرەو مەدلولی تر ڕاپسكێنێت. دیارە ئەمە شتێكی بەڵگەنەویست نیە و تەنیا هێندە هەیە دەكرێت ببێتە مایەی تێڕامان.
دەكرێت مەبەستمان لە نیگا هەریەكە لە بینین و نیگای زەقیش بێت كە بە ئینگڵیزی دەكاتە «seeing & gaze». بینین و سەیركردن ئەو كردارەیە كە مرۆڤ یان سوبێكت بەهۆیەوە پەیوەندییەكی بەرفراوان لەگەڵ جیهاندا درووستدەكات. وەكبڵێی بینین تاكە كردارێك نیە لە سوبێكتەوە دەردەچێت بۆ ئۆبێكت و دونیای دەرەوە، بەڵكو كۆی جیهان دەریایەكی دیدەكییە و مرۆڤ پینتێكە لەناویدا. شتێكی هاوشێوەی ئەوەی كە هونەرمەندە كوبیستەكان دەیانوت: جیهان دیمەنێك نیە بۆ چاوی مرۆڤ، بەڵكو مرۆڤ دیمەنێكی ناو جیهانە. لەم ڕوانگەیەوە جیهان دەبێتە ڕووبەرێكی گەورەی بینین و فینۆمینە و ئەگەری دەركەوتن. جۆن بێرگر لە سەرەتای كتێبەكەیدا بەناوی «شێوازەكانی سەیركردن» دەنوسێت: «دیتن بەر لە گوفتار و ئاخاوتن دێت. مناڵ بەر لەوەی بێتەگۆ، سەیردەكات و شت دەناسێتەوە». لە هەمان كتێبدا دەشڵێت: «تابلۆ بەو مەبەستە بەدەستی مرۆڤ داهێنرا تاكو ئەو شتە بەرجەستەبكات كە ون و غایبە». لە ئیقتیباسی یەكەمدا، تێدەگەین بینین دۆخێكی بەرفراوانە و بەسەر سوبێكتدا دەسەپێنرێت، جۆرێكە لە حەتمیەتی دەرەوە. واتە نیگا شتێك نیە بەتەنیا لە چاوی مرۆڤەوە بچێتەدەرەوە و ئاراستەی دەرەوەی بكات بەڵكو مرۆڤ لەناو هەرێمێكی گەورەی شتدا نیشتەجێیە و شتەكان بینینی خۆیان بەسەر مرۆڤدا دەسەپێنن. ئەمەش لەو خەسڵەتەی بینین/نیگامان نزیكدەكاتەوە لە دەروونشیكاریی ژاك لاكاندا كە پێی وایە: بینین شتێكی زاتی و سوبێكتیڤ نیە بەڵكو شتێكی دەرەكی و ئۆبێكتیڤە. بە مانایەكی تر، ئامادەیی شتەكان لە دەرەوەماندا وادەكەن كە هەستبكەین ئەوە شتەكانن سەیرمان دەكەن نەك ئێمە سەیری شتەكان بكەین. لە ئیقتیباسی دووەمیشدا، پرسی بینین و غیاب یان بینین و نەبینراو دەورووژێت. دیارە لە كاتی كرداری بینیندا، ناتوانین كۆی بینراوەكە ببینین. شتێك دەمێنێتەوە كە عاسی و مەحاڵە. بە دەربڕینێكی پسپۆڕییتر، كە نیگامان دەگیرێتە ئۆبێكتە بینراوەكە ئەوا لەناویدا پنتێك هەیە نایبینین و ئەم پنتەش سەداسەد لە خودی ئۆبێكتەدا نیە بەڵكو بەشێكە لە بونیادی نیگا خۆی. نیگاكردن خۆی پرۆسەیەكی پێرفێكت نیە، بەڵكو بەپێی قسەی "تۆد مەكگوان" لە كـێبی «نیگای ڕیاڵ»دا، چاڵێك لە خودی نیگادا هەیە كە ناهێڵێت ئۆبێكتە بەتەواوی ببینین. بە دیوێكی تریشدا، فشاری دیمەنەكان زۆرجار وادەكەن كە هەستبكەین ئەوان سەیرماندەكەن. بەر لەوەی وەك سوبێكت چاوهەڵێنین، ئەوان حزووری ئێمەیان كردۆتە ئامانج و نیگای ئێمە وەك جۆرێك لە كاردانەوەی لێدێت بەڕوویاندا.
جۆن بێرگر هەر لە لاپەڕەكانی سەرەتای كتێبەكەیەوە دەشنوسێت: «گۆشەنیگای ئێمە(واتە ئەو گۆشەیەی كە سەیری لێوە دەكەین)، لەژێر كاریگەریی زانین و بیروباوەڕكانماندایە». واتە نیگای ساف و بێگەرد بوونی نیە. هەر نیگایەك ئەگەری هەیە باركرابێت بە كۆمەڵێك پێشگریمانە و پێشباوەڕ كە بینینمان بۆ شتەكان بارگاویدەكات. لێرەدا نمونەیەكی سادە و تۆزێكیش بێ پەیوەندی دێنینەوە بۆ ئەم دۆخەی نیگاكردن. لە دونیای ئێمەدا نیگا، بەتایبەت لە دۆخە ژێندەرییەكەیدا، هەڵگری كۆمەڵێك پێشگریمانەی ڕەگەزییە. ساڵانێكی زۆر و بگرە تا ئێستاش، نیگا پرسێكی تەمومژاوییە. كاتێك ژنێك نیگای پیاوێك دەكات یان بەپێچەوانەشەوە، ئیدی نیگا لەوە دەردەچێت نیگا بێت و پتر دەچێتە خانەی كردارەوە. ژن و پیاو لێرەدا بە چاو شتێك ئەنجامدەدەن كە لە سەیركردن زیاترە و كۆمەڵێك وەسوەسە و گومان هەڵدەگرێت. زۆرجار نیگای ژنێك، كێشە و بەدحاڵیبوونی زۆری بەدوای خۆیدا هێناوە. ئەمەش دەریدەخات مێژووی ئێمە، مێژووی سەركوتكردنی بینین بووە.
لە ئێستادا بینین هەم لە واقیعدا ئامادەیە و هەم بە نێوانگریی فەزای مەجازییش. لە هەردووكیاندا هەست بەوە دەكەین كە مرۆڤ وەك بكەرێكی چالاك ناتوانێت دەرەوەی خۆی ببینێت(گەر بێتو لە ئاڵۆزییەكانی بینین گەڕێین). بە شەقامێكدا دەڕۆیت و بێشومار تابلۆی بازرگانی سەیرتدەكەن، بەجۆرێك كە نابینرێن. هەم خۆیان نابینرێن و هەم هێزی بینینیشیان لە مرۆڤدا كز و لاوازكردووە.
سینەما و لێكدانی نزیك-دوور
كاتێك لە ژینگەی مرۆیی بێزاردەبێت و دەتەوێت دووركەویتەوە، رەنگە سینەما باشترین نێوانگر بێت. كاتێك دەتەوێت لە زەوی بچیتەدەر و لەڕێگەی جووڵە و دەنگ و ڕەنگەوە، مەودا وەرگریت، سینەما ئەم دۆخەت بۆ فەراهەمدەكات. واتە تۆ وەك مرۆڤێك، دەتەوێت بچێتە ئەودیوی مرۆڤ-بوون. ئەودیوی مرۆڤبوون واتە لە پانتایی كۆمەڵایەتی و ڕەمزی و كەلتوریی مرۆڤەكان بچیتەدرەێ و بۆ چەند ساتێكی دیاریكراو، ئەو دیوە مرۆییەی خۆت لەبیربكەیت. بە دەربڕینێكی تر، تۆ لە نزیكەوە بەرەو دوور دەڕۆیت، لە هەناوی مرۆڤبوونەوە بەرەو ئەودیوی مرۆڤبوون. بۆ ئەمەش بەر لە هەرشت، ئەو ژانرە سینەماییانە كۆمەكت دەكات كە دەربارەی كۆتایی جیهان و ژیانن و ئەمڕۆ بە سینەمای ئاخرزەمانی(یان Apocalyptic ) دەناسرێت.
سینەما لەڕێگەی ئەم ژانرەوە یارمەتیت دەدات، هەر بە یارمەتیی مرۆڤ خۆی، مرۆڤ تێپەڕێنیت. بەر دوا سنورەكانی بكەویت. ئەو ئەگەرانە لەمسبكەیت كە ئێستای مرۆڤ وێراندەكات. سینەما كە بەرهەمی مرۆڤ خۆیەتی و بەرەنجامی تەكنۆلۆژیای مۆدێرنە، ئەو ئەگەورانە دەنوێنێتەوە كە دەكرێت مرۆڤ ڕووبەڕووی ببێتەوە. ئەوەی لێرەدا باسیدەكەین پتر هەستێكی شەخسییە كە زۆرجار ڕووت تێدەكات و دەتەوێت لە جەنجاڵیی ئەم پانتاییە مرۆڤە بڕۆیتەدەرێ.
لە ژانری ئاخرزەمانییدا، كە پانتایی كۆمەڵایەتیی و شارستانیی مرۆڤ شڵەژانی تێدەكەوێت، خاڵی نیە لە هەستێكی قێزەونی شادی. ئەو هەستەی كە فرۆید لەپاڵ باسی سوپەرئیگۆدا باسیدەكات و پێی وایە سوپەرئیگۆی مرۆڤ هەڵگری ئەو چێژە شاراوە قێزەونەشە كە شتەكان لە ڕەوتی ئاسایی دەربكات و پەردەكەیان لابدات و بەدزییەوە چێژیان لێ وەربگرێت. سینەما، بەو پێیەی زیاتر مامەڵە لەگەڵ نەست(ناخودئاگا)دا دەكات ئەوا پتریش پەیوەندیی بەم چێژە قێزەونەوە هەیە. سەیركردنی كۆتایی دونیا، خاڵی نیە لە چێژوەرگرتن لەو كۆتاییەش. خاڵی نیە لەو لەزەتە پەنهانەش كە دەتە،ێت لە فشاری مرۆڤەكانی تر و ئەوانیتری كۆمەڵگا ڕزگارت ببێت. پێدەچێت ئەمە خزمەت بە دیوی ئابوریی سینەمای ئاخرزەمانییش بكات كە بەردەوام خەڵك دەخاتە چاوەڕوانییەوە بۆ فیلمی نوێ و بەرهەمی نوێ. بێزاربوونی مرۆڤ لە مرۆڤەكانی تر و ئەو شارستانەیە ماندووكەرەشی كە درووستیكردووە، وایكردووە ئەم ژانرە برەوێكی زۆری هەبێت. برەوەكەش، وەك وتمان، لەقووڵاییدا لەوێوە دێت كە هەستدەكەین ئەو فشارە گەورەیەی ناو مرۆڤ و ژیان و خەون و هتدە، لادەچێت. هەستدەكەین ژیانی ڕاستەقینە لەوێدایە كە بەردەوام سێبەری كۆتایی بەسەر ژیانەوە هەبێت نەك سەرەتا. واتە گەر باس لە سەرەتایەكی تازەش بكرێت، بەجۆرێك لە جۆرەكان هەر ڕۆڵی كۆتایی دەگێڕێت. ڕۆڵی ئەو كۆتاییەی كە دەبێت بۆ ئێستا دابنرێت و دوماهی بە هەر شتێكی هەنوكە بهێنرێت. ئەم هەموو ئاڵۆزییەی بۆ مرۆڤ درووستبووە، تەنیا لەڕێگەی كۆتاییەكەوە لادەچێت كە ژانری ئاپۆكالیپتیك دەیڕەخسێنێت.
كاتێك لە ڕەهەندی نزیك-ـەوە بەرەو ڕەهەندی دوور دەڕۆین، ئەوا شتێك دێتەپێشەوە كە زۆرجار چێژەكەمان وێراندەكات. واتە كاتێك لە پانتایی مرۆڤەوە بەرەو كۆتایی ئەم پانتاییە دەڕۆین(كە لەڕووی سینەماییەوە خۆی لە لۆكەیشن و دیمەنی سەیروسەمەرەدا) دەبینێتەوە؛ ئەوا بەر ئەو پنتە مەحاڵە دەكەوین كە ئێمە هێشتا دوورنەكەوتووینەتەوە. هێشتا هەر لەناو پانتایی مرۆڤدا گیرمانخواردووە و ئەو دەمەشی كە لە قووڵایی فەزا یان وێرانبوونی زەوییداین، هەر بە زمان و ئاماژە و یادەوەریی مرۆڤ كاردەكەین و دەجووڵێینەوە. واتە هەر دوور-ڕۆیشتنێكمان بە نزیك-هاتنەوە كۆتاییدێت و بە قەولی كورد ڕێسەكەمان دەبێتەوە بە خوری. بەس هاوكات نابێت ئەو لەزەتەش لەیادبكەین كە لە پرۆسەكەوە دەستمان دەكەوێت، پرۆسەی بینینی ئاخرزەمان، پرۆسەی تەیكردنی «دووركەوتنەوە لە مرۆڤ».
زۆرجار لە تەفسیرە دەروونشیكارییەكاندا بۆ سینەمای ئاخرزەمانی، تێكچونی هەسارەیەك دەبەسترێت بە ڕووداوێكی شەخسیی مرۆڤێكەوە(لە شێوەی دایكێك یان باوكێكدا). بۆنمونە سەفەری دووری باوكێك بۆ سەر هەسارەیەكی تر، وەك بەرەنجامی تێكچوونی پەیوەندیی ژن و مێردێك سەیردەكرێت یان لەوەش ئاڵۆزتر: وەك پەیوەندیی سێكسیی ئۆدیپییانەی نێوان كچ و باوكێك سەیردەكرێت كە گوزارشت لە ئەزموونكردنی سێكسەكە دەكات لەڕێگەی ڕووداوێكی دووری دەرە-مرۆڤەوە. بەكورتییەكەی، هەموو ڕووداوە دوورەكانی ناو ئاخرزەمان، ڕیشەی لە نزیكترین پانتایی مرۆڤدا هەیە و بەجۆرێك لە جۆرەكان هەوڵە بۆ دەرچوون لەم پانتاییەی كە زۆرجار وەك تاكەكەس بێزارماندەكات.
هاوڵاتى و هاوتۆڕ
هەندێک لە تیۆریستانى سەرەتاى سەدەى بیست و یەک وردەوردە چەمکى هاوتۆڕ یان نێتزن(netizen) یان هاوڵاتیى سایبەر(Cybercitizen) دەخەنە جێى چەمکى هاوڵاتى(citizen). نێتزن لە هەردوو وشەى net و citizen درووستکراوە کە بەسەریەکەوە دەکەنە ھاوتۆڕ یان ھاوڵاتیى ناو تۆڕەکان. هۆیەکەشى پەرەسەندنى تۆڕى ئەنتەرنێتە کە دەستکاریى چەمکى هاوڵاتیى کردووە. بەم پێیە ئەنتەرنێت فەزایەکى «کراوەتر» و خێراترى خولقاندووە و هاوڵاتییەکانى پێشوو تێیدا دەچنە مامەڵە و کارلێکى خێراوە. مایکڵ هاوبن یەکێکە لە داڕێژەر و پەرەپێدەرانى ئەم چەمکە و لە کتێبەکەى خۆیدا بەناوى Netizens: On the history and Impact of Usenet and the Internet دەنوسێت: «بەخێربێن بۆ سەدەى بیست و یەک, تۆ ئیتر هاوتۆڕێکیت و...». هاوتۆڕ ئەو تاکەى ناو تۆڕەکانە کە چیدى چاوەڕێ نیە ئەو گەشە سرووشتییەى جارانى چەمکى هاوڵاتى ببڕێت. مامەڵەى ئەو بە سیاسەت و دەوڵەتەوە مامەڵەیەکى ڕۆژانەیە و لە کاردانەوەى پەلەدا دەژى.
چەمکى هاوتۆڕ ئاماژەیە بۆ نیشتەجێبوون لە ناو تۆڕدا, تۆڕیش وەک شوێن, فەزایەکى تاڕادەیەک ئەبستراکتە, پێچەڵپێچە, سەنتەرى نیە. هەروەها وەک ناوەڕۆک و ناواخنیش وشەکە تەعبیرە لە مەدلولێکى کەمتر سیاسى. ئەو بارە سیاسییەى لە وشەى هاوڵاتییدا هەیە لە وشەى هاوتۆڕدا نیە. ئەمەش هاوکات گوزارشتە لەوەى کە پرسى لەسیاسەت داماڵین تووشى زمان هاتووە و دەوڵەتیش بەو مانا کلاسیکەى جاران تاکەکانى و مافەکانى ناگرێتەخۆى. چەمکى هاوڵاتى لە ڕیشە زمانەوانییەکەیدا ئاماژەشە بۆ پێکەوەبوون لە شار(city)ێکدا, شار بە مانا حقوقى و سیاسییەکەى, ئەوەى کە لە پەیوەندى بەوانیترەوە مافت هەیە و ئەرکیشت لەسەرە. لەڕووى مێژووییەوە, لە خۆرئاوا زاراوەى هاوڵاتى بە مانا مۆدێرنەکەى دەگەڕێتەوە بۆ پاش شۆڕشى فەڕەنسى(١٧٨٩). هاوڵاتى, لەڕێگەى ئەویترەوە تووشى خۆناسین و مافناسین دەهات و سنورى بەرپرسیارێتییەکانى خۆیشى دەناسى. هاوتۆڕ, چەمکێکى تۆزێک تەمومژاوییە. سنورەکانى ڕوون نین. ئایا بەتەواوى دەستبەردارى مافەکانى هاوڵاتیبوون بووە و بەشێوەیەکى سەرگەردان لە تۆڕەکاندا دەسوڕێـتەوە و کات دەکوژێت, یاخود لە یەک کاتدا هەم دەیەوێت هاوڵاتى بێت و هەم هاوتۆڕیش؟ پێدەچێت شتەکە تێهەڵکێش بووبێت: چەمکى هاوتۆڕ کۆتایى بە هەندێک لە ماف و ئەرکەکانى هاوڵاتیبوون بێنێت و هەندێکیشى وەک خۆى بهێڵێتەوە.
هاوڵاتیبوون پێگەیە, پێگەیەکى مۆدێرن, جێگەیەکى هاوچەرخ بۆ پیادەکردنى ژیانى سیاسى و یاسایى و ئەخلاقى و هتد. بەڵام هاوتۆڕ بەتەواوى ڕوون نیە پێگەیەکە یان چى؟ لەناو تۆڕدا شوێن چیى لێدێت؟ هەڵبەزودابەزەکانى چۆنن؟ تارماییە یان کۆنکرێت؟ بۆیە ئەم چەمکە بۆ کۆمەڵگاى ئێمە هەڵگرى گرفتى زۆرە. چونکە ئێمە چەمکى هاوڵاتیییمان بەو مانا عەقڵانییە سرووشتییە مۆدێرنە درووستنەکردووە, کە چەمکانێکى تر دێنەناوەوە و خۆیان دەسەپێنن و زۆرجار وێنە واقیعییەکەمان لێ دەشێوێنن. مرۆڤێک کە بە مێژوویەکى ساغلەمى مۆدێرندا نەهاتبێت, لە ئەنجامى تۆڕە سایبەرییەکانەوە چیى لێ درووست ببێت؟ ئایا لەبرى هاوڵاتى وەرناگەڕێت بۆ تارمایى هاوڵاتى؟ چۆن مافەکانى خۆى بناسێت و بەشداریى سیاسیى هەبێت؟
گەر هاوتۆڕ بەرەنجامى دیموکراسیەتى ناو ئەنتەرنێت بێت ئەوا هاوڵاتى بەرەنجامى ئەو دیموکراسیەتە بوو کە لە واقیعدا پیادەدەکرا. واقیعیش جەستەى تیایە, جەستە خۆى جۆرێکە لە سنور, سنورى ئەویتر و من. بەڵام لە هاوتۆڕێتییدا, جەستە پاشەکشەدەکات, نازانین ئەویتر تاکوێ نزیکە و تاکوێش دوورە. بۆ کەلتورێک کە تارمایى و تەمومژ و ئەفسانە زاڵبووە, تۆڕەکان وێنەیەکى دڵخۆشکەر درووستناکەن و هەمان فرمانى ئوستورەییان بۆ ئێمە هەیە. پێدەچێت هێشتا وا گرنگ بێت کە پێداگرى لەسەر چەمکى هاوڵاتى بکرێت, ئەمە لەکاتێکدا هاوتۆڕبوون پێداگریى ناوێت و ئەمرى واقیعە و ڕۆژانە هەموومان ئەزموونى دەکەین.