نیچە، کۆتایی میتافیزیک و خودا
موحەممەد زەیمەران
و. وریا ئەحمەد
(١)
حەقیقەت و میتافیزیک
لە نوسینەکانی قۆناغی سەرەتا و ناوینی نیچەدا، هەمیشە جەخت لە هەڵۆڵی و ناڕاستی و لەرزۆکیی باوەڕ و تیۆرە باوەکان کراوەتەوە. بەو مانایەی وی لەم بەرهەمانەدا کۆشاوە بیسەلمێنێت، باوەڕ و هەڵسوکەوتەکانمان هەڵگری حەقیقەت نین. بەڵام لە دوایین قۆناغی چالاکییە فەلسەفییەکانیدا، بەتەنیا گومانی خستووەتە سەر حەقیقەتی میتافیزیکی. ڕاستییەکەی دەتوانرێت بگوترێت، ڕەتکردنەوەی میتافیزیک، بەردی بناغەی تەلاری فەلسەفەی دوایینی نیچە پێک دەهێنێت.
ئەوەی نیچە بە چەق و پایەی میتافیزیک دەیناسێنێت، جیهانەکەی تر، "سەراکەی تر" یان ڕۆژی پەسڵانە. لە پەرتووکی "مرۆڤانە زێدە مرۆڤانە"دا دەپەرژێتە سەر جینالۆژیای[1] ئەم چەمکە و دێژێت ئادەمیزادەیل سەروەختێک لە چارەسەکردنی نیگەرانییەکانی پەیوەست بە چارەنووس و "سەرئەنجامناسی"ـدا[2] شکست دەهێنن و، دەبینن بۆ چارەی ئەو ئارێشانەی زادەی حەقیقەتی جیهانن، میتۆدە ئەزموونییەکان کورت دێنن، هەوڵ دەدەن لە چێوەی خەونەکانیادا سۆراخی جیهانێکی تر بکەن. تیۆری "سەرای پەسڵان"، هەڵقوڵاوی ئەم پرۆسێسەیە. ئەوە بۆیە جیهانی ئەزموونی، بە ڕووبەری دیاردەکان دەزانن و ڕایدەگەیەنن ئەم جیهانە خۆی سێبەر یان لەبەرگیراوەیەکی ناتەواوی مەنزڵگەکەی ترە. هەروەتر، بۆ تێگەیشتن لە جیهانەکەی تر، میتۆدە ئەزموونییەکان بە ناکاریگەر دەزانن و دەڵێن بۆ درک و فامکردنی ئەو جیهانە، دەبێت سوود لە میتۆدێکی تر کە لەگەڵ سروشتی ئەو جیهانەدا سازگارە، ببینرێت. میتافیزیک بە میتۆد و کەرەستەی ناسینی وەها پانتاییەک لەقەڵەم دەدن.[3]
نیچە لە پەرتووکی "مرۆڤانە زێدە مرۆڤانە"دا، کۆشاوە بیسەلمێنێت زانین لەمەڕ جیهانی نائەزموونی یان جیهانی حەقیقەت، لە سۆنگەی ئیپیستمۆلۆژییەوە، بابەتێکی سەربار و هەڵبەتە پووچە. هزرمەندانی ڕۆشنەگەرییش، پێشتر دەستەپاچەیی و بێتواناییی میتۆدە ئەزموونییەکانیان لە ڕوونکردنەوەی جیهانی نامرۆییدا سەلماندبوو. نیچە دێژێت باوەڕ بە جیهانی میتافیزیکی بەو هۆکارە درێژەی کێشاوە و بەردەوام بووە، کە خودی پرۆسێسی پاساودانی باڵاترین بەهاکانی کولتووری مرۆیی، حەوجەی بە پانتاییەکی گونجاوە، ئا ئەم پانتاییەیان بە جیهانی حەقیقەت یان سەرای پەسڵان ناودێر کردووە. هەروەکوو لەم هۆتاشینەدا دیارە، نیچە لە لێکدانەوەی بەها بەرز و باڵاکاندا، سوودی لە میتۆدێکی سروشتخوازانە وەرگرتووە و لەو وایە مژار و بەها باڵاکان، هەر مژار و بابەتەیلی ئاسایی و هەڵبەتە لە سۆنگەی ناواخنەوە مرۆیین، بەڵام پاڵفتە و دابێژ کراون، یان مژار و بەها باڵاکان خۆیان ئاماژەن بۆ بەرزڕاگرتن و دابێژتن و پاڵفتەکردنی بابەتەیلی ئاسایی و لە ڕووی ناوەڕۆکەوە، تەواو مرۆیی. بە گوتەی وی، ئەوی دەم بتوانین بەبێ هانابردن بۆ جیهانی میتافیزیکی، پاساوی سەرچاوە و بنچەی بەهاکان بدەین، وردەوردە جیهانێکی ئاوهایی دادەخورمێت و چیتر دەستەودامانی میتافیزکا نابین کە لەسەربارێک زیاتر هیچی تر نییە.
نیچە پاش خستنەڕووی ئەم بەڵگەیە، دەپەرژێتە سەر ڕەتکردنەوەی جیهانی میتافیزیکی و لە "ئاوابوونی بتەکان"ـدا بەبیری دەهێنێتەوە چۆنچۆنی جیهانی میتافیزیک بۆ ئەفسانەیەکی پەتی دەگۆڕێت. بۆ وەها پرۆسێسێک، شەش قۆناغ لەبەرچاو دەگرێت. لە قۆناغی چوارەمدا، جیهانی حەقیقەت، لە سۆنگەی ئیپیستمۆلۆژییەوە، بە چەمکێکی زیادە و سەربار هەژمار دەکرێت. لە قۆناغی پێنجەمدا، تەنانەت نکۆڵی لە بوونیشی دەکرێت. لە قۆناغی شەشەمدا دەردەکەوێت بەبێ جیهانی حەقیقەت، جیهانی دیاردەیش دادەخورمێت و چیتر هەبوونی پێویست نابێت. واتا ئاشکرا دەبێت تاقانە جیهانی ڕێتێچوو، هەمان جیهانی ئەزموونییە. لە قۆناغی هەوەڵیندا ئادەمیزاد جیهانی میتافیزیکی بە جیهانی حەقیقەت و بە قەڵەمڕۆیەکی دەرەگومان هەژمار دەکات، لە کاتێکدا لە قۆناغی شەشەمدا هەڵۆڵی و وەهمبوونی ئەو جیهانە ئاشکرا دەبێت.
(٢)
مەرگی خودا
یەکێک لە دروشمە ناسراوەکانی نیچە، مەرگی خودایە. ئەو دێژێت خودا مردووە. بەڵام تۆکمەترین و بەهێزترین پەیڤی وی، لە زاری کەسێتییەکی خوازراوی دێوانەوە لە پەرتووکی "زانستی شاد"دا گۆ دەکرێت. دێوانەیەک چرا بەدەست و بە ڕۆژی ڕووناک و بە بەرچاوی هەمووانەوە، بە دوای خودادا دەربەدەر و سەرگردانی ناو کوچە و کۆڵانانە و، بەردەوام هاوار دەکات: ''بە دوای خودادا دەگەڕێم! بە دوای خودادا دەگەڕێم!''، هاواری وی، پێکەنینی خەڵکی بە دواوەیە. بەڵام ئەوی دەم هەمووان کۆ دەبنەوە، یارۆی دێوانە دێژێت: ''ئا ئێستا پێتان دەڵێم خودا بۆ کوێ چووە. من و ئێوە، واتا ئێمە ئەومان کوشت. ئێمەومانان بکوژانی خوداین''.[4]دووبارە جەختی لێ دەکاتەوە: ''ئێمە ئەومان کوشت. خەنجەرەکەمان خوێنی پیرۆزترین و بەهێزترین بوونێکی کە تا نها دونیا بە خۆیەوە بینیویەتی، ڕشتووە.'' دواتر دێژێت: ''مەزنیی ئەم کوشتنە بۆ ئێمە، لە سەرووی وێناندنەوەیە.'' پاشان دەپرسێت: ''داخۆ نابێت خۆمان ببین بە خودا تاکوو شایستەی ئەنجامدانی وەها کارێک بین؟'' دێوانە هەمان ڕۆژ دەچێتە چەندان کڵێسای جیاواز و وەکوو ماتەمگێڕانێک بۆ خودا، سروودێکی دڵنەواییەکەر دەچڕێت. سەروەختێک خەڵکی یارۆی دێوانە لە کڵێسا دەردەکەن و لەم کارەی دەپرسنەوە، لە وەڵامدا دێژێت: ''ئایا کڵێسا لە گۆڕستان و ئارامگەی خودایان بترازێت، شتێکی ترە؟''[5]هەرچەند دێوانەکە ئەم دەربڕینە وەکوو حەقیقەت هەژمار دەکات، بەڵام پێ دەچێت نیچە مەرگی خودا وەکوو میتافۆرێک دابنێت کە ئاماژەیە بۆ ڕووداوێکی دیرۆکی_کولتووری و پێشتر قەوماوە.[6]بەڵام مرۆڤی ئاسایی نایبینێت. کتومت وەکوو ئەو ئەستێرەیەی وا دەمرێت و هێشتا دیدتنی، بۆ چاوانی ئاسایی نالوێت و کاری نەکردەیە. باوەڕ بە هەبوونی خودا، بووە بە کاری نەرکردە. بەو واتایەی، مانای مەسیحییانەی خودا هێز و شکۆمەندیی پێشینی خۆی لە کولتووری ڕۆژاوادا لەدەست داوە.[7]
نیچە گشت خوداکان بە ئافرێنراوی دەستی مرۆڤ و وێنەنوێنی بەها باڵاکانی مرۆڤایەتی دەزانێت. شیاوی گوتنە، خودایانی مرۆڤە دێرینەکان لەسەر بنەمای بەها باڵا دەروونی و ناوەکییەکانی وان، دەئافرێنران. بەڵام خودای مەسیحییەت بە خودان خەسڵەتگەلێک دانرا، کە ڕێک و ڕەوان لەگەڵ بەها مرۆییەکاندا دژ و پێچەوانە دێتەوە. ئەوە بۆیە بوونی سروشتیی مرۆڤەکان لە کن خودا، بە گوناهێکی مەزن هەماژ دەکرێت و ئا ئەم بوونەیان ئاماژەیە بۆ ناشایستەیی و نالەبارییان. خودای مەسیحییەت بە ئاڕاستەی گچکەکردن و ڕەتکردنەوەی بوونی سروشتیی مرۆڤەکان، ئافرێنراوە. ئەمە هەمان ئایدیاڵ و ئامانجی زاهیدانەیە وا چەندانجار بەر پەلامار و پلاری نیچە کەوتووە. ئا ئەم خودایەیە مردووە و کەواتە پێشبینی دەکرێت ئایدیاڵی زاهیدانەی پشتبەستوو پێی، بەرەو ئاوابوون بچێت. ڕاستییەکەی مەرگی ئەم بەهایانە لە سای ئەو هێزانەدا ڕوو دەدات، کە نها ڕێگەی داهاتوو هەموار دەکەن.
یەكێک لەو هێزانە بریتییە لە بێباوەڕی[8] لە ڕۆژاوادا، کە دەبێت سەرچاوەکەی لە ئەخلاقی مەسیحییەت و "ویستی حەقیقەت"ـی زادەی مەسیحییەتدا، سۆراخ بکەین. ویستی حەقیقەت، یان پابەندبوون بە حەقیقەتەوە بە هەر بەهایەک بووە، بە دواهەمین دەرکەوتەی ئایدیاڵی زاهیدانە دێتە هەژماردن. ئاشکرایە هەر ئا ئەم پابەندبوون بە حەقیقەتە، خۆی سەر دەکێشێت بۆ داوەشانی دونیابینیی مەسیحییەت و هەروەتر داپووکانی بەهەشت و دۆزەخ، جەبر و ئیختیار و نەمریی گیان. فەلسەفە لە سەردەمی دیکارت بە دواوە، لە سای ئەم ویستی حەقیقەتەدا، بە شێوەیەکی ڕوو لە هەڵکشان بەڵگە و ئارگۆمێنتەکانی مەسیحییەتی لەرزۆک و بنکۆڵ کردووە و، زانستی ئەمڕۆکەیی، مرۆڤی هاوچەرخی قنیات پێ هێناوە بەوەی دەتوانرێت بەبێ هانابردن بۆ هێزەیلی بانسروشتی، ئەو دەرکەوتە و ڕەهەندانەی واقیعییەتی سروشتی فام و ڕاڤە بکرێن وا شیانی ئەوەیان تێدایە ڕوون بکرێنەوە. لێرەدایە، باوەڕ بە هێزەیلی بانسروشتی دەبێتە مژارێکی زیادە و سەربار. هەروەتر، لە وەها هەلومەرجێکدایە بێباوەڕی، پەردە لەسەر کارەساتی سامناکی دوو هەزار ساڵ باوەڕ بە حەقیقەت، لا دەدات و ژێر بەڕەمان بۆ دەخاتە سەر بەڕە.[9]
جیهانی هەنووکەیی، وەکوو کییەرکەگارد دەیگوت، خودانی چەندان هۆکاری جۆراوجۆری ترە کە هەژموونی مەسیحییەت و ئایدیاڵەکانی لەرزۆک دەکەن. نیچە، پارەپەرستی، کۆشش بە ئاڕاستەی سەقامگیرکردنی دیمۆکراسی و ئیمکانیاتی زۆروزەبەندی ماددیی نوێ، لە ڕیزی ئەو هۆکارانە هەژمار دەکات. پەیڤ و دەربڕینەکەی زەڕدەشت لەوێدا وا دێژێت مەرگی خودایان بە جۆر و شێوازەیلی جیاواز دەقەومێت، سەلمێنەری ئەم مژارەیە.
بە گوتەی نیچە، مەزنترین پێشهات، واتا مەرگی خودا، بەو مانایە دێت باوەڕ بە خودای مەسیحییەت پاساوی خۆی لەدەست داوە. ئەم پێشهاتە، هەوەڵین و سەرەتاییترین سێبەرەکانی خۆی بەسەر ئەورووپاییەکانەوە هەڵخستووە. ژمارەیەکی کەم ئەم پێشهاتەیان درک کردووە. بە بۆچوونی وان، لانی کەم خۆرێک ئاوا بووە. متمانە و دڵنیاییی جاران، بۆ گومان و ڕاڕایی گۆڕاون و دونیای کۆن بە شێوازێک تاریک داهاتووە و لە بەها کەوتووە، گەڕانەوەی بۆ نییە.[10]نیچە لە "ویستی هێز"دا، ئەم لەبەهاکەوتن و داڕمانی بەهایانە لە باسوخواسی پەیوەست بە "نیهیلیزم[11]"ـدا دەخاتە ڕوو و پێی وایە دەرکەوتنی نیهیلزم، مێژووی دوو سەد ساڵی ئاییندە پێک دەهێنێت. خۆی بە نیهیلیستی بێخەوش و عەیارە بیست و چوار دەزانێت و دێژێت ئەزموونی نیهیلیزمی کردووە و تێیپەڕاندووە. نیهیلیزم بە تیۆری خۆی نازاێت، بەڵکوو لە کەسێتیی ئەوانیتردا سووسەی دەکات. بە دیدی وی، ئەگەر خودا نەبێت، گشت شتێک ڕێگەپێدراوە. نیهیلیزم ڕەوشێک دەڕسکێنێت کە تێیدا گشت بەها باڵاکانی فەلسەفە، واتا زانین، حەقیقەت و فەزیڵەت، سەنگ و قورساییی خۆیان لەدەست دەدەن. ڕاستییەکەی سەروەختێک ئایدیاڵ و ئامانجگەلی زاهیدانە زاڵ دەبن، وردەوردە هەلومەرجی مەرگی خودا فەراهەم دەبێت. مەبەستی وی لە خودا، حەقیقەتی بانئەزموونیی جێگیر لەو دیو جیهانی سروشتییەوەیە. ئا ئەم حەقیقەتە لە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا، بەهای خۆی لەدەست داوە.[12]
پەراوێزەکان:
[1] Genealogy.
[2] Eschatology.
فەرجامناسی و ئەنجامناسی، بەشێکە لە لاهووتناسی و فەلسەفەی ئایینی، لەخۆگری باوەڕ و نیگەرانییەکانی پەیوەست بە چارەنووسی مرۆڤایەتییە کە داخۆ ئەو سەری کار بە کوێ دەگات و چارەنووسی ئەم "بوون"ـە چییە ؟ وتا ئاماژەی بۆ کۆتاییی جیهان و مرۆڤایەتی و گشت شتێک(و).
[3] Routledge Encyclopedia of Philosophy, ed. Edward Craig vol. 6, P. 848.
[4] پارە ١٢٥.
[5] همانجا.
[6] Maudmarie Clark, Nietzsche on Truth and Philosophy, New York: Cambridge University Press, pp. 155_158.
[7] Ibid., p. 852.
[8] Atheism.
[9] تنبارشناسی اخلاق، جستار سوم، ٢٧.
[10] دانش طربناک، ٣٤٣.
[11]Nihilism.
[12] Ibid, p. 853.