تەوەرێکى ناو پێشەکیی کتێبى:

                  «خەرەندى نەست»

 

 

 

 

جۆن میڵز

و. وەلید عومەر

 

 

 

هیگڵ زۆر بەکەمى، ئاماژە بە نائاگایی (نەست)[2] دەدات. لەڕاستییدا، شرۆڤەى وى، لە چەند بەشێکى ناو هەردوو کتێبى فینۆمینۆلۆژیاى ڕۆح[3] و ئەنسکلۆپیدیاى زانستە فەلسەفییەکان[4] تێناپەڕێت. گەرچى هیگڵ تیۆرێکى ڕوون و ڕەسمیی لەبارەى "نەست"ـەوە دانەڕشتووە، و نەشیکردووەتە ڕەگەزێکى سەرەکیی ناو مرۆڤناسى (ئەنترۆپۆلۆژیا) یان دەروونناسییەکەى خۆى، کەچى ئەم چەمکەى پشتگوێ‌نەخستووە. لە ئەنسکلۆپیدیادا، هیگڵ پرۆسە نائاگامەندەکانى عەقڵ بە «خەرەندى شەوئاسا» ناودەبات. لەبەر کۆمەڵێک هۆ، کە بەزوویی دێمە سەریان، پێویستە لەوە تێبگەین مەبەستى هیگڵ لەم خەرەندە شەوەکى‌یە چیە، و بۆچی ئەوەندەش لە فەلسەفەى «ڕۆحى سوبێکتیڤ[5]»ـەکەیدا دیار و بەرچاوە. چەند نمونەیەکى زۆر ئاوارتەى لێ دەربچێت کە جەخت لەسەر تیۆرى "نەخۆشیی دەروونى" دەکەنەوە لاى هیگڵ[6]، ئیدى چارەسەرى نەستەکى لاى هیگڵ تا ئاستێکى زۆر فەرامۆشکراوە[7]. ئەم بەرهەمەى بەردەستتان، سەرنجى خۆى لەسەر ئەوە چڕدەکاتەوە سەدایەکى سیستەماتیک بداتە تێڕوانینە کەمتاکوت کورتەکەى هیگڵ دەربارەى خەرەندى نەست، لەڕێى خەمڵاندنێکى دووربەدووریشەوە ئەوە بخاتەڕوو کە دیوێکى هەرەگرنگى ناو فەلسەفەکەیەتى. بەتەنیشت تیۆرى دەروونشیکارىیەوە، ئۆنتۆلۆژیا (بوونناسى)ـى خەرەند[8]، مزگێنیی کۆمەڵێک بەرەوپێشچوونى بەرچاومان دەداتێ لە بوارى دەروون‌دینامیکى[9]دا، و دەشێت ڕێگە بۆ بزاڤێکى نوێ لە دەروونشیکارى دا خۆش بکات، بزاڤێک کە من ناویدەنێم "دەروونناسیی پرۆسەكان" یاخۆ "دەروونشیکاریی دیالەکتیکى[10]".

 

                  

                                                            نائاگایی و نەست[11]  

عادەتەن سێ شێوازى سەرەکى هەیە بۆ تێگەیشتن و لێکدانەوەى هەر بیرمەندێک و دەلالەتە فەلسەفییەکانى ناو بیرى ئەو بیرمەندە. ڕەنگە بۆ تێگەیشتن لە هیگڵ، یان هەر فەیلەسوفێکى ترى ئەم بوارە، پشکنینى سێ خاڵ بتوانن یارمەتیمان بدەن:

 ١) ئەو پێشینە مێژووییانەى کاریگەرییان لەسەر فیکرى ئەو هەبووە.

 ٢) ئەو شتانەى ئەو لە دەقەکانى خۆیدا دەیڵێت.

 ٣) ئەو ئایدیا فەلسەفییانەى لە فیکرى ئەوەوە کەوتوونەتەوە.

ئەم سێ ڕەگەزە، ئامانج و بونیادى گشتیی ئەم پرۆژەیە دەستنیشاندەکەن، و ئەوە دەخەنەڕوو چۆن چەمکى نەست لاى هیگڵ سود لە ژمارەیەک ناوى مێژوویی وەردەگرێت، و بەشێوەیەکى قووڵ و یەکانگیریش خۆى لە نوسینەکانى ئەودا دەخاتەڕوو؛ هەروەها دەکرێت لە گۆشەنیگاى ئەو تیۆرە هاوچەرخانەشەوە تەفسیربکرێت کە تایبەتن بە «دەروون (زەین)»، و هاوشانى ئەو گریمانانەى ترن کە تەرخانن بۆ دیوە نەستەکییەکەى ژیانى دەروونى.

ئەوەى لەم سیاقەدا گرنگە تێگەیشتنە لەوەى پێشینانى مێژوویی ئەو, چ کاریگەرییەکیان کردووەتە سەر مامەڵە چەمکایەتییەکەى ئەو بە چەمکى نەستەوە، پێشینانى چەشنى ئەفلاتونیزمى نوێ، مەسیحییەتى تیۆ-سۆفى، ئایدیالیزمى بەرایی ئەڵمانى، فەلسەفەى سرووشتى؛ هەروا بێتەوە چۆنچۆنییش بەشێوەیەکى تیۆرى ئەم مەعریفەیەى زەوتکرد و کردییە بەشێک لە سیستەمە فەلسەفییەکەى خۆى. تاوتوێکردنى پێشینانى ئەو و لێکچوون و جیاوازیی نێوان ئەو فەلسەفە پەیوەندیدارانە، ئامادەمان دەکات بۆ ئەوەى بە وردبینییەکى زیاترەوە دەرگیرى دەقەکانى هیگڵ ببین.

تەنانەت تێگەیشتنمان لە پێگەى هیگڵ و دەلالەتە شاراوەکانى فراوانتر دەبێت، گەر بێتو لەڕێى [تێز] و تیۆرەکانى دەروونشیکاریى فرۆیدەوە تەفسیرىبکەین. دەمەوێت هاوشان بە سەرنجدانى وردى دەقەکانى هیگڵ، ئەوەش بخەمەڕوو کە کۆمەڵێک ئایدیا لاى پاشینانى هیگڵ هەن تێگەیشتنمان بۆ بەشدارییەکانى ئەو زیاتردەکەن لە پرۆسە دینامیکییەکانى دەروون.

لە سەرتاپاى ئەم کتێبەدا، و لە میانى شرۆڤەیەکى سیستەماتیک و یەکانگیردا دەربارەى تیۆرى نەست لاى هیگڵ، باسى ئەوە دەکەم هیگڵ پێشبینیی زۆرێک لەو شتانەى کردبوو کە دواتر دەروونشیکارى زیاتر ڕوونیکردنەوە. بەو پێیەى دەروونشیکارى لەو کەشە فیکرییەوە سەرى دەرهێنا کە هیگڵ ڕەخساندبووى، ئەوا خوێندنەوەى هیگڵ لەڕێى فرۆیدەوە یارمەتیماندەدات لەو دیوە شۆڕشگێڕییەى هەردوو بیرمەندەکە تێبگەین کە ڕێیان پیشانداوین لە دەروون (زەین) تێبگەین. هەر لێرەشەوە پەى بەوە دەبەین چۆن ئایدیاکانى هیگڵ سەردەمى ئەویان تێپەڕاندووە، و چۆنییش دەتوانین بەئاسانی، و بە ئاشنایی بە ڕوانگە "دەروونشیکارانە"كان، هیگڵ بخوێنینەوە. بەتایبەت ئەو پرسیارەى پەیوەست بە تیۆرە پیادەکارییەکەى هیگڵ دەورووژێنرێت ئەوەیە ئاخۆ ئەم تیۆرە خۆى لە ئاست بنکۆڵکاریی لێکۆڵینەوە هاوچەرخەکاندا دەگرێت یان نا، و چەندیش بۆمان دەسەلمێنێت ئەمڕۆش هەر بایەخى هەیە بۆ تێگەیشتن لە ماهیەتى مرۆڤ. لەڕوانگەى هیگڵ و دەروونشیکارییشەوە, نەست چەمکێکى سەرەکییە بۆ تێگەیشتمان لە ڕۆح(Geist)[12].

وشەى Geist بەشێوەیەکى باو هەر بە ڕۆح (spirit) یان زەین (mind) وەرگێڕدراوە، بەڵام هیچکام لە هاوتا ئینگڵیزییەکانى ماناى تەواوەتیی زاراوەکەمان ناداتێ بەو جۆرەى لە زمانى ئەڵمانی‌دا هەیە. ڕۆح Geistـى کەسێک، گوزارشت لە ئاوێتەیەکى ئاڵۆز دەکات لە توانستى هزرى و عەقڵیی ئەو کەسە، دید و ڕوئیاى، قووڵى و پێگەیشتنە کەسێنییەکەى، و زاراوەیەکیشە هەمیشە واتاى ڕێزگرتن لە بڵندێتیی کەسەکە دەگەیەنێت. هەر بۆ نمونە، هیگڵ و فرۆید هەریەکەیان دەقاودەق «ڕۆحێکى گەورە[13]»ن. گەر بێتو بە کەسێک بڵێین ئەو کەسە ڕۆحێکى گەورەى هەیە[14]، ئەوە بزانە پەسن و ستایشێکى گەورەى کەسایەتیی ئەو کەسەمان کردووە وەک کۆ (whole) یەک. مناڵێک یان کەسێکى ئاسایی، ڕۆحێکى بچوک[15]ـى هەیە، چونکە ڕوانینێکى قووڵى نیە بۆ ئاڵۆزییەکانى ژیان، وادیارە زۆر زیرەک نیە و ئارەزووى گچکە و وردەعەیبوعار لەگەڵ خۆیدا دەیبەن. ئەمە لە کاتێکدایە مرۆڤەکان هەموویان لەبنەڕەتدا و بەگوێرەى گیانیان یەکسانن[16]، بەڵام تاکەکان لەڕووى گەشە و تایبەتمەندیی ڕۆحیانەوە یەکسان نین. ئەم زاراوەیەش [مەبەستم ڕۆحە Geist]، بۆ خواوەندیش بەکاردێت: ڕۆحى پیرۆز[17]، بۆیەشە هەستێکى هەڵکشانى زیاترى لەگەڵ خۆیدا هەڵگرتووە. وشەیەکى ئینگڵیزیى وەک mind [کە بۆ دەروون دانراوە[18]]، زۆر کورتهێن و بەرتەسکترە، و پتر پەیوەندیی بە توانستى هزرى و فرمانى بایۆلۆژییەوە هەیە. لە ئەڵمانییدا هیچ زاراوەیەکى هاوتامان بۆ ئەمە نیە. سەرەڕاى ئەمەش، Geist هەریەکە لە زەین و ڕۆح تێهەڵکێش بە یەکترى دەکات و ئاستێکى باڵاتر لە ئاگایی یان خود-ئاگایی دەگەیەنێت. هەر لەبەر ئەم هۆکارەشە ڕۆح لاى هیگڵ بریتییە لە پرۆسە و ترۆپکى سوبێکتیڤیتە (سەبجێکتیڤیتى)ـى پەتى[19]، هاتنەئاراى خود-ئاگایی پەتى. هیگڵ، لە چەند سیاقێکى کەمدا، زاراوەى نائاگا(bewußtlos)ـى بەکارهێناوە کە ماناى جیاجیاى هەیە. لە زمانى ئەڵمانیی مۆدێرن و ڕۆژانەشدا، sbewußtloوەک زاراوەیەکى پزیشکى بەکاردێت، بۆ نمونە ئەو کاتەى کە کەسێک لە هۆشى خۆى چووە (بێ‌هۆش و بێ‌ئاگا), ئەمە لە حاڵێکدایە کە نائاگایی/نەست بە مانا هیگڵییەکەى و بەپێى پێوەرى ئەمڕۆ به unbewußt وەردەگێڕدرێت، وشەیەک کە لە سەردەمى فرۆید خۆیدا جێگیربوو.

گەرچى هیگڵ خۆى بەڕەسمى ئەم حاڵەتانە لێک جیا ناکاتەوە، بەڵام ئێمە دەتوانین شەش بەکارهێنانى جیاجیاى "نائاگایی" لاى وى بژمێرین:

١. هەر شتێک کە ئاگایی نەبێت (ئاگامەندیی تیا نەبێت)، وەکو ئایدیاى لە دەرەوەى خۆ کە لە سرووشتدا بەرجەستەبووە، بۆیە نائاگایی هەر لەبنەڕەتەوە ئاگایانە (ئاگامەندانە) ناکرێتەوە.

٢. حاڵەت یان دۆخى ڕۆح وەک نائاگایی یان نا-خود-ئاگایی:  (self-consciousnessun).

٣. بە پانتاییەک دەوترێت کە بە-دەر[20] بێت لە ئاگایی یان بەشێوەیەکى دیالەکتیکى پێچەوانەى ئاگایی کەوتبێتەوە.

٤. هەر شتێک کە لەم چرکەساتەدا بکەوێتە دەرەوە یان سەرووى ڕۆحەوە، و دەتوانین بیدەینەپاڵ هەریەکە لەمانە؛ ئەلف: پانتایی پۆتێنشیاڵیتەى پەتى (pure potentiality) کە هێشتا لەلایەن ڕۆحەوە کردەکى‌نەکراوەتەوە[21](و ئەمەش لەگەڵ پێناسەى دووەمدا کۆکە). بێ: ئەو شتەى کە هەر خۆى نێگەتیڤیتەیە و سەرەنجامیش سیفەتێکى سەرەکیی گەشەى ڕۆحە [واتە ئەو نەفییە ناوەکییەى ڕۆحە کە پاڵ بە ڕۆحەوە دەنێت و دەبێتە مایەى گەشەى وى- ئەم نەفییە لێرەدا یەکێکە لە ماناکانى نائاگایی, ئەوەى کە بەر ئاگاییە ڕاستەوخۆکەى ڕۆح ناکەوێت].

٥. ئەو شتەى کە وەختایەک ئاگایانە (ئاگامەند) بووە, بەڵام خۆى-لە-بەئاگاهاتنەوە شاردووەتەوە (وەک ئەوەى لە چەپاندندا ڕوودەدات).

٦. بنک (ground) یان خەرەند[22]ـى نەستەکیی پێش‌عەقڵانیی کە وەک بنەڕەتى هەموو فۆرمەکانى ڕۆح کاردەکات بۆ ئەوەى خۆیان مانیفێست‌بکەن (دەر-بخەن). ئەم پێناسەیەى دوایین، لە هەموویان زیاتر پەیوەندیی بە باسەکەمانەوە هەیە، چونکە ڕۆح لە ئۆنتۆلۆژیایەکى نائاگایانەوە سەرچاوەدەگرێت و تەواوکەرە لۆژیکییەکەیەتى [واتە نەست/نائاگایی، بنکێکى تاقانە و بەرایی ڕۆحە و لەوێوە گەشتەکەى ڕۆح دەستپێدەکات- تەنانەت بۆیە گەشتەکەى ڕۆح دەستپێدەکات چونکە ڕۆح لەسەرەتادا ناتوانێت لە یەک خاڵى چڕ و خۆبەخۆدا بێتەدى و بجووڵێت و کۆى ئاگایی بەدەستبێنێت].

گەرچى هیگڵ دان بە ڕەهەندى نائاگایانە (نەستەکی)ـى ڕۆحى جیهاندا دەنێت و پشتڕاستیدەکاتەوە[23]، کەچى ڕووبەرى نائاگایی تا ئاستێکى زۆر لە دەروونناسیی تاکدا قەتیسدەکات. هیگڵ پێماندەڵێت «بوونى کۆنکرێتى»ـى ڕۆح وەک «من (I) یان خودئاگایی پەتى» دەکەوێتە ناو سنورى «کەسایەتیی تاک»ـەوە. هەمیشە لە میانى چالاکیی پڕ هەڵبەزودابەزدا، ئیگۆ (من- Ich) وەک خودئاگایی پەتى وایە، کەسایەتییەکى تاکە لە فۆرمى خود (Self- Selbst)دا. لە دیدى هیگڵەوە، خود وەک پرۆسەیەکى بوون‌بە[24], کۆیەکى ئاڵۆسکاوە کە «سرووشتە نائارامەکەى خۆى ناچاریدەکات خۆى کردەکى‌بکاتەوە، بۆ ئەوەى خۆى بەڕووى کردەکیبووندا بکاتەوە... ئەو کۆیە، بۆ ئەوەى بەو دەست پێ بکات تەنیا ئیمکانى لەخۆدەگرت». لە کۆیەتییە چەمکایەتیـ[25]ـەکەى خۆیدا، خود بریتییە لە موتڵەق[26]، ئەویش وەک کۆنسێپت[27] یان کۆیەکى ئاڵۆز.

لە زمانى باودا، ڕۆح پرۆسەیەکى گەشەی "خۆ-کردەکیکردنەوە[28]"يە کە بە شێوەى تاکەکەسى بێت یان کۆمەڵ، لەڕێى بیر و چالاکیی ڕەنگدەرەوە و ڕامانکارییەوە دێتەدى. تێگەى ڕۆح، پرەنسیپێکى کۆگەرا[29]ـى ئاڵۆزە کە بەهۆیەوە قۆناغەکانى سەرووترى گەشە  لەڕێى نێوانگرییەکى دیالەکتیکیی پڕکۆشش و بزۆکەوە بەدەستدێت. لە سەرى سەرەوەى ئەم پرۆسەیەشەوە، سوبێکت و ئۆبێکت، زەین و مادە، بەش و گشت، کۆتا و ناکۆتا بەشێوەیەکى دوولایەنە دەلالەت لە یەکتر دەکەن و هاوکات بەشێکن لە پرۆسەى موتڵەق یان کۆ. ئەمەش هەر ئەو شتەیە وا هیگڵ پێى‌دەڵێت کۆنسێپت (Begriff)، یاخۆ ڕەنگە بتوانین بەشێوەیەکى شیاوتر بە «لەخۆگرتن-درککردن» وەریگێڕین[30]. Begriff ناوى فرمانێکى وەک «begreifen»ـە، کە دەقاودەق دەکاتە چنگ لێ گیرکردن (و بەدەستهێنان). Begreifen، واتاى قووڵیی تێگەیشتن دەگەیەنێت، تواناى تێگەیشتنى تەواوەتى لە هەموو دیوەکانى بابەتێک یان شتێکى جێ‌مشتومڕ. بۆیە، Begriff، وەسفێکى پوختى تاک‌-وشەیی‌یە کە چنگ لە ماهیەتى شتێک گیردەکات (و بەدەستیدەهێنێت)، چنگ لە ڕۆح گیردەکات، ئەوەى کە ئێمە دەمانەوێت درکى بکەین و بیگرینەخۆمان.

ڕەنگە بگوترێت شرۆڤەى هیگڵ بۆ واقیعی کۆنکرێتیی چەمک وەک کەسایەتیی تاک، تیۆرێکى دەروونناسی لەبارەى مرۆڤەوە بە کۆمەڵێک ڕەگەزى نەستەکییەوە دەخاتەڕوو کە هەمیشە پێشوەخت پرۆسە نێودەروونى و لۆژیکییەکانى بیرکردنەوە دەخەنەڕوو. ڕاستییەکەى, ئەوە نائاگاییە کە بیرکردنەوە دەڕەخسێنێت [و دەیخاتە جووڵە].

وێڕاى ئەمەش, دواجار لاى هیگڵ، تاکێتى(individuality) لەناو چوارچێوەیەکى گەورەترى مرۆڤناسییەکى مێژوویی بەکۆمەڵدا دەخوێنرێتەوە کە ئاماژەیە بۆ پەیوەندییە مرۆییەکان و گەیشتن بە خود-ئاگایی پەتى. بەم مانایە، ڕەنگە بتوانین بێژین نەست تەنیا نا-خودئاگایی نیە، ئەوەى کە بەشێکى زۆرى مێژووى جیهان دەگرێتەوە تا ئەو کاتەى ڕۆح دەگەڕێتەوە لاى خۆى و درک بە پرۆسەکەى خۆى دەکات، بەڵکو سەربارى ئەمەش بریتییە لە ڕێکخستنە ڕکابەر و دژبەرەکەى هاندەرەکان[31](پاڵنەرەکان-Triebe) کە «بەشێوەیەکى غەریزى, چالاکن و بنەڕەتەکەیان بریتییە لە دەروون (ڕۆح‌وڕەوان[32])، و گوزارشت لە پرۆسەى نەشونماى ڕۆح دەکەن».

خەم‌وخولیاى هیگڵ، تەنیا لێکدانەوەى دەروونناسیی تاکەکەس نیە، بەڵکو شرۆڤەیەکى گەردوونى و مرۆڤناسییانەشە دەربارەى توخمى مرۆڤ. لە دیدى هیگڵەوە، دواجار تاکێتى ملکەچى ئەو سیستەمە کۆمەڵایەتییانەیە کە لە تاکەکەس سەرووترن، و لە کۆمەڵگاشدا بەهۆى بەشداریکردنەوە لە ژیانى ئەخلاقى (ژیانى عورفى- Sittlichkeit)دا دێنەدى، ژیانى ئەخلاقى لە جڤاتێکى پێکەوەییدا. ئەم بەشداریکردنە لەسەر گەشەى ماترێکسێکى دەروونى‌کۆمەڵایەتیى بەردەوام وەستاوە کە خێزان سەرچاوەکەیەتى. ڕۆحى دەستەجەمى و یاساى ئەخلاقى (عورفى) کە لە خێزانى ئاگایی دەستەجەمى دا بەرجەستەبووە، لە «دەسەڵاتى دونیاى ژێرەوە»وە سەرچاوەیگرتووە، شتێک کە ناکرێت هەروا بە شێوەیەکى نەشیاو ناوبنرێت کۆنەست. لە ڕوانگەى هیگڵەوە، ڕۆحى دەستەجەمعى «هەموو[33] گرێدەدات بە یەکەوە[34]، ئەویش تەنێ لە جەوهەرى نائاگایانەی متبووى هەموودا». ئەم "گشتێتى (گەردوونێتى)یە نەستەکى"یە، نەزمى عورفى و ئەخلاقى لەخۆدەگرێت وەک یاساى خودایی و "پاتۆس"ـى مرۆڤایەتی، و "تاریکی"ـى "دونیاى ژێرەوە". هیگڵ دەڵێت:

یاساى مرۆیی لە پرۆسەى ژینکردووى خۆیدا لەوەى خواوەند زیاتر دەڕوات، یاساى کاراى سەر زەوى لە یاساى دونیاى ژێرەوە، ئاگایی لە نائاگایی، نێوانگرى لە بێ‌نێوانگرى- هەروەک خۆى لەکوێوە هاتووە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوێ. لە لایەکى ترەوە، دەسەڵاتى دونیاى ژێرەوە، کردەکیبوونەکەى لەسەر زەوییە. لەڕێى ئاگاییەوە دەگۆڕێت بۆ بوون و چالاکى[35].

ئاوا سەدەيەكى ڕەبەق بەر لە سەرهەڵدانى "دەروونناسیی قووڵایی[36]"[دەروونشیکارى]، ڕوانینە سایکۆلۆژییەکانى هیگڵ وەک ڕوانینى قووڵ هاتبوونەئاراوە. ئەو لەم پەرەگرافەدا، بەڕوونى باسى ئەوە دەکات نائاگایی تاکەکەسى و بەکۆمەڵ لەڕووى گەشە و لۆژیکەوە دەکەونە پێش ئاگاییەوە و لەوەش پتر پێماندەڵێت هەر پانتاییەک پەیوەندییە دیالەکتیکییەکەى خۆى بەویتریانەوە دەپارێزێت[37]. ڕۆحى خودئاگاى گەردوونى «لەڕێگەى تاکێتیی مرۆڤەوە، لەگەڵ دیوە زیادەڕۆکەى ترى خۆى، لەگەڵ هێز و ڕەگەزەکەى، واتە لەگەڵ ڕۆحى نائاگامەنددا یەکدەگرێت». وەک ئەوەى هیگڵ خۆیشى ئاماژەى بۆ دەکات، هەمیشە گرژییەکى بنەڕەتى لەنێوان پاڵنەرى ڕووەو تاکێتى و ملکەچى بۆ کۆمەڵدا دەمێنێتەوە:

خێزان, وەک کۆنسێپتى نائاگایانە لێ ناوەکى ["نەزمى ئەخلاقى‌عورفى"]، لەبەرامبەر کردەکێتیی خودئاگایانەی خۆیدا؛ وەک ڕەگەزى کردەکێتیی کۆمەڵ[38]بەرامبەر کۆمەڵ خۆى، وەک بوونى ئەخلاقى‌عورفیی بێ‌نێوانگر لەبەرامبەر ئەو ئەخلاقە عورفییەدا کە لەڕێگەى "کار"ـەوە خۆى بۆ پرسى گشت (گشتەکى) باردەهێنێت و دەهێڵێتەوە.

خێزان شوێنى هاوشوناسى (شوناسدۆزى) و فاکتەرێکى بزوێنەریشە بۆ ناونشینکردنەوەى بەهاکان: شتانى ئایدیاڵ[39]. سەرەنجامیش ڕۆڵى ئەو ماترێکس و مناڵدانە دەگێڕێت کە کاردەکاتە سەر بنیاتە قووڵەکانى نەست و ڕێکخستنى ژیانى کۆمەڵایەتى. وێڕاى ئەمەش، لاى هیگڵ، گرژییە دیالەکتیکییە ڕێکخراوەکان لە نەستى تاک و نەستى کۆمەڵیشدا «ململانێى ڕۆحى خودئاگا لەگەڵ ئەو شتەدا دەهێڵێتەوە کە نائاگایانەیە». گشتەکیبوونەوە (گەردوونیبوونەوە) یان کردەکیبوونەوەى نائاگایی لاى هیگڵ لەویادا بایەخى خۆى وەردەگرێت کاتێک وێنەى ڕۆح دەکێشێت، ڕۆح وەک کۆیەکى ئاگایانەى بزۆک و خۆ-دەربڕ [خۆ-ڕێکخەر]، وەک کۆیەتییەکى ئاڵۆز  [کە ڕەگەزەکانى ئاگایی و نائاگایی تێیدا بەیەکدا ڕۆیشتوون]. بۆیە، هیگڵ تەنیا تەرکیز ناخاتە سەر سایکۆلۆژیاى مرۆڤ و ئەو هێزە نەستەکییە دەستەجەمییانەى وا پەیوەندییە تاکەکەسى و کۆمەڵایەتییەکان دیاریدەکەن، بەڵکو ئاماژە بۆ پرۆسە بونیادییە گەردوونکردەکانى دەروون (زەین)یش دەکات کە سەرچاوەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ نائاگایی، و ئەویش ئاگایی و بیرکردنەوەى مرۆیی دەڕەخسێنێت. ئەم خاڵەى دوایین پەیوەندیى بە باسەکەى ئێرەمانەوە هەیە. هیگڵ خۆى لە پێشەکیی "زانستى لۆژیک"دا دەڵێت:

چالاکیی فیکر کە لە هەموو نواندنەوەکانمان، ئامانجەکانمان، خولیاکانماندا کارایە، وەک باسمانکرد، بەشێوەیەکى نائاگایانە لەگەڕدایە (لۆژیکى سرووشتی)...هەر تاکە گیانلەبەرێک لەبەر ئەوەى لەسەرەتاوە تاکە، هەر لەبەر ئەوەش گیانلەبەرێکە: گەر ئەمە ڕاست بێت، ئەودەم ئەستەمە بڵێین گەر ئەم بنکەى لێ بسەنرێتەوە، تاکێکى ئاواهى دەکرێت چى بێت.

 

لاى هیگڵ ڕوونە کە چالاکیی نائاگایانە ژێرخانى هەموو ڕەهەندەکانى سوبێکتیڤیتە (سەبجێکتیڤیتى)ـى مرۆڤە، ئیدى لە نێگەتیڤیتەى خەسڵەتدارى مەرگ و ئارەزووەوە بیگرە تا دەگاتە سەرهەڵدانى هزر و فۆرمە باڵاکانى عەقڵ. هەروا بێتەوە جەخت لەسەر ئەو خاڵەش دەکاتەوە کە نائاگایی بەستراوەتەوە بە بنکە سرووشتییەکەمان یاخۆ ڕابردووە پەرەسەندووە حەیوانییەکەمانەوە. تێگەى نەست (نائاگایی), وەک نێگەتیڤیتەیەکى خەسڵەتدار، کۆڵەکە یان بنکى بزۆکى ڕۆحە؛ بۆیەشە هەر هیچ نەبێت بەڕێژەیەک بەرپرسە لە هەڵکشانى دیالەکتیکییانەى وى بەرەو "موتڵەق"، یان ڕووەو ئەو شتەى کە دەتوانین پێى‌بڵێین وێناکردنى موتڵەق. لە شەوى زەین (دەروون)دا، ئارەزوو و عەقڵ هەردووکیان پێکەوە لە هەراوزەنایەکى دیالەکتیکی‌دا دەژین، چونکە ڕۆح هەوڵدەدات یەکێتییەک لە سەرەتا نەستەکییەکانى خۆى پێکەوەبنێت. بۆ ئەوەى بونیادێکى سیستەماتیک بدرێت بە تیۆرى ڕۆحى نائاگایانەى هیگڵى، ئەوا پێویست بە پشکنینى ئەو پەیوەندییە بنەڕەتییەى نێوان ئارەزوو و عەقڵ دەکات کە سەرەتا وەک بنکێکى بەرایی یان بڵێم خەرەندێک خستمانەڕوو [چونکە ئارەزوو لە کۆى گەشتەکەى ڕۆحدا, تێرنابێت و هەر تێرنەبوونێک لەدایکبوونى چرکەسات یان قۆناغێکى نوێى لێ دەکەوێتەوە- ئارەزووى عەقڵ بۆ تێربوون یان گەیشتن بە خودئاگایی, هەمیشە ڕووبەڕووى تەنگوچەڵەمە دەبێتەوە].

 

ــــــــــــــــــــــ

پاشکۆیەکى بچوک:

لە فیکرى خۆرئاوادا، بەهۆى ڕاڤەکردنەوە، سیستەمە فیکرییە جیاوازەکان لێک نزیکدەکرێنەوە. خاڵى هاوبەش و جیاوازیان پیشاندەدرێت. هۆکارەکەش، هەر ئەو مێژووە خۆیەتى کە وەک زنجیرەیەک هاتووە و ڕاستەوخۆ بێت یان ناڕاستەوخۆ، بیرمەندان و فەیلەسوفان کاریگەرییان لە یەکتر وەرگرتووە. بە دەربڕینێکى تر، کاتێک مێژوویەک وەک زنجیرەیەک قۆناغ دەپشکوێت و دەکەوێتەڕێ، ئیدى دایالۆگێکى شاراوەش لەنێوان بیریارانى ئەو مێژووەدا درووستدەبێت. مێژووەکە دەبێتە بونیاد(structure)ێک کە ڕەگەزەکان و بەشەکانى ناوى دەچنە پەیوەندییەوە و ناتوانن لە بونیادەکە دەربچن. هەر دەرچوونێک لە بونیادەکە، دەبێتەوە بەشێک لێى، چونکە بونیادەکە خۆى گشتێکە لە کۆمەڵێک بەشى نائارام پێکهاتووە. هەر لەناو ئەم گشتە و ئەم بونیادەدا، دەکرێت بیرمەندێک لەسەرەتاوە هاتبێت، بەڵام لە کۆتا چرکەساتیشدا ئامادەیی هەبێت. بۆ نمونە ئامادەیی ئەفلاتون بەدرێژایی مێژووى فەلسەفە. ئەمە بۆ ئەوانیتریش هەر ڕاستە، با پچڕانى کاتییشى تێ بکەوێت، یان کاریگەرییەکان بە دژایەتى و یاخیبوون و هەڵگێڕانەوە بووبێت. هەریەک لەم دۆخانەش، ناوێکى ترى کاریگەریین و لە چەمکى "کاریگەرى" بەدەر نین. بونیاد، ئەودەم وەک گشتێکى تەندرووست و زیندوو گەشەدەکات کە کاریگەرى لەو هەمووە فۆرمەدا خۆى دەربخات، و ناچارانەش هەر خۆى دەردەخات.

هیگڵ، بە لوتکەى فەلسەفەى مۆدێرن یان عەقڵانیەتى مۆدێرن دادەنرێت. وەک دەوترێت «تا ئاستى ناعەقڵانییەت، عەقڵاندوویەتى». عەقڵانییەت بەو واتایەى کە سیستەمێکى بیرکردنەوەى ڕۆناوە بۆ خوێندنەوەى بوون و جیهان بەشێوەیەکى یەکانگیر. لەم سیستەمەشدا، هەموو دیاردەیەکى مرۆیی و نامرۆیی، یاساى ئیشکردنى خۆى هەیە، و سەرەنجامیش هەموویان سەر بە کۆیەکن، سەر بە گشتێکى پەیوەندیدار. هەر ئەم سیستەمە، کۆى مێژووى فەلسەفەشى لەخۆیدا هەڵگرتووەتەوە، بەڵام لەناو کۆیەکى نوێتر و هەڵکشاوتردا، بەجۆرێک کە کۆتا نوسخەى پێشکەوتووى فەلسەفەکانى پێشوو دەبینینەوە. چەمکى ڕۆح، لاى هیگڵ، گوزارشت لە کۆى جیهان و چالاکییەکانى ناوى دەکات، بە یاساکانى و ناکۆکییەکانى و گەشەکردنەکانیەوە. وەک‌بڵێى ئەوەى دین و میتافیزیکى دینى وتوویەتى، لە جیهان خۆیدا لەڕێى چەمکى ڕۆحەوە ئەزموونیدەکەین. هیچ شتێک ناکەوێتە دەرەوەى جیهانەوە، واتە دەرەوەى ڕۆحەوە. بۆیە ئاشکرایە ڕۆح لاى هیگڵ چەمکێکى تەواو فەلسەفیی دونیاییە و هەموو چرکەساتەکانى سرووشت و مێژووى مرۆڤایەتى لە ڕابردوو و داهاتوودا دەگرێتەوە. مانیفێستبوونى ڕەهەندى خوایەتییە لەناو جیهاندا، بێ ئەوەى ئەم خودایە هیچى لێ بمێنێتەوە کە ڕۆحە خۆنشینەکە نەیگرێتەوە، بەڵام لەو جەوهەرە خوداییەى سپێنۆزاش جیایە کە بکەرێتى لەدەستدەدات و وەک جەوهەرێک لە هەموو جێیەک هەیە. ڕۆح، دەبێتە ئەو جەوهەرەى کە ڕۆڵى بکەر و سوبێکتێکى هەمەگیر دەگێڕێت و پڕە لە هەڵبەزودابەز. بۆ وێنە، جەوهەر خۆى دەکاتەوە و هەر کرانەوەیەک بکەرێتیی جیهان پیشاندەدات. چەمکى ئاگایی و خودئاگایی، دوو چەمکن لە ساتى بزووتنى ڕۆحدا، هەم مرۆڤ و هەم دیاردە سەروومرۆییەکان و هەم جیهانیش لە کۆتا ئەنجامى خۆیدا زیاتر و زیاتر قۆناغەکانى ئاگایی دەبڕن و دەگەن بە خود-ئاگایی. گەر سەیرى کتێبى "فینۆمینۆلۆژیاى ڕۆح" بکەین، تێدەگەین ڕۆح بۆ ئەوەى بگاتەوە بە خۆى، واتە تووشى ئاگاهاتنەوە لە خۆى ببێت، ئەوا بە چەند ساتەوەختێکى وەک یەقینى هەستەکی، درککردن، تێگەیشتن (تێگەیشتنکار)، چرکەساتەکانى عەقڵ و هتددا دەڕوات.

لەم تەوەرەى سەرەوەدا، چەمکى نائاگایی لاى هیگڵ و فرۆید ورووژێنراوە. زیگمۆند فرۆید، بە چەمکى نەست (نائاگایی)دا دەناسرێتەوە، وەک دۆزەرەوە, وەک ڕاکێشەرى چەمکەکە تا کۆتا سنورى لۆژیکیی خۆى لەناو سیستەمێکى نوێى بیرکردنەوەدا. گەر هیگڵ، باسى ڕۆح بکات، فرۆید باسى دەروون دەکات، بەڵام ئەم دوو چەمکە هاوتا نین، چونکە ڕۆحى هیگڵ بەپێچەوانەى ناوەکەیەوە گوزارشت لە ڕۆحى تاکەکەس ناکات، بەڵکو لە دوایین سنورى خۆیدا ناوێکى تەواو تیۆرییە بۆ جیهان (بەر لەویش ئەم چەمکە لاى کانت و شیڵینگ بەرکارهاتووە). ڕۆحى تاکەکەسى، لاى هیگڵ دەکاتە ڕۆحى سوبێکتیڤ، بەڵام هێشتاش ڕۆحى سوبێکتیڤ یەکسان نیە بە پێکهاتەیەکى وەک دەروون، بەڵکو سنورى مرۆڤەکان دەگرێتەوە بە خۆیان و چالاکییەکانیان کە هێشتا لەوان دەرنەچووە و نەگۆڕاوە بۆ ڕۆحى ئۆبێکتیڤ و دواتریش ڕۆحى ڕەها. بۆیە گەر بمانەوێت هاوتایەکى خێرا و سادەمەشرەبانە بۆ "ڕۆح"ـى هیگڵى، کە سەرەنجام دەگاتە ڕۆحى ڕەها، لاى فرۆید بدۆزینەوە ئەوا دەتوانین بڵێین ئەو هاوتایە شارستانییەت (کەلتور)ـە، بۆیە ڕەنگە بتوانین بڵێین چەمکى ڕۆحى هیگڵى هاوتایەکى ڕێژەییە بۆ چەمکى شارستانییەت لاى فرۆید. هەردوو چەمکەکە، کۆمەڵێکى زۆر چالاکى دەگرنەوە کە هەم سرووشت تێیدا بەشدارە و هەم مرۆڤیش، بەڵام لە هەردووکیان تێدەپەڕێت و یاساى خۆى درووستدەکات. بۆ نمونە، ڕۆح بەپێى یاساکانى دیالەکتیک هەڵدەکشێت و گەشەى خۆى دەبڕێت، هەر دیاردەیەک کە دەجووڵێت، بەشێک لە خۆى نەفیدەکات و بەشێک لە دیاردەیەکى تریش وەردەگرێت و لێرەوە سەنتێزێکى نوێ دێتەئاراوە. جیهان، وەک کۆمەڵێک دیاردە ڕۆیشتووە بە یەکتردا کە جووڵەى هەریەکە، کاریگەرى لەسەر ئەویتریش درووستدەکات (هیگڵ لەو چەند بەرهەمەى خۆیدا دەربارەى زانستى لۆژیک, ئەم یاسا دیالەکتیکییانەى لەژێر کۆمەڵێک کاتیگۆرییدا پۆڵێنکردووە). دیاردەکانیش ڕاستەوخۆ نەلکاون بە یەکترەوە، بەڵکو بەهۆى نێوانگرى (mediation)یەوە دەچنە پەیوەندییەوە. هەموو شتێک ناڕاستەوخۆتر دەگاتەوە بە خۆى. بۆ نمونە ئاگایی لە هەر دیاردەیەکدا، دەچێتە دەرەوەى خۆى، لە خۆى نامۆدەبێت، پاشان دەگەڕێتەوە بۆ خۆى و تووشى خودئاگایی دەبێت. تووشى خۆناسینێک دەبێت کە ئازادترە لەو ساتەى پێشووتر. لێرەوەیە کە جووڵەى ڕۆح لاى هیگڵ، جووڵەیە ڕووەو ئازادى. بەڵام بەپێى فرۆید، شارستانییەت لە پرەنسیپى چێژەوە بۆ پرەنسیپى واقیع دەجووڵێت. واتە لە مناڵییەوە بۆ گەورەیی، لە پانتایی دایکەوە بۆ پانتایی ناوى باوک، لە ڕاستەوخۆیەتى و بێ‌نێوانگرییەوە بەرەو ناڕاستەوخۆیەتى و نێوانگرى. سەرەتا مرۆڤ ئاسانتر دەژى، پێویستییەکانى پڕدەبنەوە، بەر سنوردارییەکانى زمان و واقیع و ئەوانیتر نەکەوتووە. لەم ڕووەوە، مادام پاڵنەر و خواستە دەروونییەکانى مرۆڤ پێوەرن، ئەوا فرۆید کەمێک ڕەشبینانە دەڕوانێت و وەختە بڵێین لە ئازادییەوە بەرەو کۆتوبەندى زیاتر دەڕۆین. مرۆ تا بە شارستانییەت و کەلتوردا ڕۆبچێت، کۆتوبەندى زیاتر لەبەردەم خۆى و ئارەزووەکانیدا درووستدەکات. دەبێت هاندەر و پاڵنەرى زیاتر بچەپێت. گەرەکە بڵندبوونەوە (sublimation) زیاتر ڕووبدات، واتە ئۆبێکتێکى ڕاستەوخۆتر بکرێتە قوربانیی ئۆبێکتگەلێکى ناڕاستەوخۆ. تێربوون دوابخرێت، چاوپۆشیی لێ بکرێت و هتد. بەڵام هەر لاى فرۆید دەتوانین ئەو ئیمکانە نیمچەهیگڵییە بدۆزینەوە کە مرۆڤ و کەلتورەکەى دەتوانێت پێشبکەوێت، زانست و زانین بەکاربێنێت بۆ خۆشگوزەرانى، بەڵام ئەو گومانەش دەمێنێتەوە ئاخۆ نەست وەک ڕەهەندێکى "دەرە-کات" چەند ڕێگرى لەبەردەم ئەم ویستەى مرۆڤدا درووستدەکات؟ چونکە نەست، بنک و دەسپێکى درووستبوونى شارستانییەتى مرۆییشە، ئەو خاڵەیە کەلتور تێیدا لە سرووشت دەترازێت، بەڵام سرووشت لە شێوەى پاڵنەر و هاندەرە غەریزییەکاندا هەر بەشوێن شارستانییەتەوەیە. بە دەربڕینێکى تر، شارستانییەت دەتوانێت تا کوێ پێشبکەوێت کاتێک ڕەهەندێکى دژەپێشکەوتن بەناوى نەستەوە, بەناوى خاڵى سفرى شارستانییەتەوە،, ئامادەیی هەیە. هەمیسان پشتئەستوور بە پەرەگرافێکى سەرنجڕاکێشى ناو دەقەکەى فرۆید خۆى، دەتوانین ئیشى شارستانییەت و ئیشى ڕۆح، بە پێکەوەبەستن و یەکێتى و گەشە بزانین. فرۆید دەنوسێت: «جارێکیان لە میانەى ئەم لێکۆڵینەوەیەدا، تێڕوانینێکى ئاواهى بەسەرماندا زاڵ بوو: شارستانییەت پرۆسەیەکى تایبەتە لەسەروو[40] مرۆڤایەتییەوە دەگوزەرێت، و ئێستاشى لەگەڵ بێت هەر لەژێر ئەفسوون و ئاسەوارى ئەم ئایدیایەداین. ئێستاش ئەمەى بۆ زیاددەکەین: شارستانییەت پرۆسەیەکە لە خزمەتى ئیرۆس‌دایە، کە مەبەستێتى تاکەتاکەى مرۆڤەکان، پاشان خێزانەکان، دواتر هۆزەکان و خەڵکان و نەتەوەکان لە یەکەیەکى گەورەتردا کۆبکاتەوە: مرۆڤایەتى. ئەمە بۆ ڕوودەدات، نایزانین: ئیتر ئیشى ئیرۆسە[41]». بەکورتییەکەى، دەتوانین بڵێین لەڕووى ناوەڕۆکەوە، کتێبى "شارستانییەت و ناکامییەکانى"، هاوتایەکى ڕێژەیی کتێبى "فینۆمینۆلۆژیاى ڕۆح"ـە لاى هیگڵ کە دەکرێت ناوێکى زیمنى و لاوەکییشى هەبێت: ڕۆح و ناکامییەکانى. چونکە ڕۆح تا پرۆسەکانى گەشە و ئاگایی دەبڕێت، بە زۆر ناکامییدا دەڕوات، بەڵام هەر دەگاتە مەنزڵ.

سەربارى ئەمانەش، هەرگیز دوو سیستەمى فیکرى یەکسان نین بە یەکتر، هەمیشە زیادەیەک دەمێنێتەوە کە ئەو دوو سیستەمە لێک دەترازێنێت. لێرەدا سیستەمى بیرکردنەوەى هیگڵ و فرۆید، یەکسان نین بە یەکتر، تەنیا هەوڵێک هەیە بۆ دۆزینەوەى خاڵە یەکتربڕەکان- واتە ئەو ئایدیایانەى کە یەکترى دەبڕن و خاڵى هاوبەشى ناو هەردوو سیستەمەکەن. زۆرجار دوو سیستەمى بیرکردنەوە لە زۆر خاڵدا هاوبەشن، بەڵام لە شتانێکى بچوک بەڵام کاریگەردا جیادەبنەوە. ئەم جیاوازییە بچوکانە، زۆرجار دەبنەهۆى مشتومڕى گەورە لەنێوان بیرمەنداندا. بەڵام ئەم جیاوازییە بچوکە لە دیدى گشتینەى خەڵک و خوێنەوارانەوە دەرناکەوێت، و بەدحاڵیبوونیش دەخاتەوە. بۆ نمونە، بیرکردنەوەى نیچە و فرۆید یەکدەخرێت، لەکاتێکدا لە کۆتائەنجامدا ئەم دوو جۆرە بیرکردنەوەیە دژى یەکترن- لاى نیچە شتەکان بە ویستى هێز کۆتاییدێت و لاى فرۆید بە پاڵنەرى مەرگ. بۆیە خاڵە هاوبەشەکانى ناو دوو سیستەم، هەرگیز هێندەى خاڵە کەمە ناکۆکەکان کاریگەر نین. تەنانەت مێژووى بیرکردنەوە, مێژووى ئەو خاڵە بچوکانەیە و هیچى تر. سەبارەت بە چەمکى ئاگایی و نائاگایی، لاى هیگڵ و فرۆید، دیسان لەبەردەم دوو سیستەمى تەواو جیاوازداین، بەڵام دەرگاى ڕاڤەکردنیش عادەتەن کراوەیە: ڕاڤەکردن ناتوانێت هەردوو سیستەمەکە، واتە هەردوو گشت (کل)ـەکە، بکاتە یەکێک؛ بەڵکو لە بەشەکاندا هاوتایاندەکاتەوە بە یەکتر. هاوتاکردنەکەش بەشى خۆى کاریگەرە و دەشێت دیاردەیەک یان چەند دیاردەیەک پێکەوە ڕوونبکاتەوە کە سیستەمەکان بەتەنیا نەپەرژابنە سەرى. بەکورتییەکەى، سیستەمە فیکرییەکان سەرەتا لە خاڵە گشتییەکانەوە لێکدەچن، بەڵام لە خاڵە وردەکاندا تووشى تەنگژە دەبن، پێویستیان بە ئەرگۆمێنت و مشتومڕى زیاترە. ئەم کارەش لە مێژووى ڕۆشنبیریی خۆرئاوادا، بە زۆر فۆرم و ئاراستە ئەنجامدراوە. بۆ نمونە، لەم کتێبەى سەرەوەدا، هەوڵدراوە دیوى شاراوە و چەپێنراو و نائاگایانەى چەمکە هیگڵییەکان بخرێتەڕوو- لەناویشیاندا شاچەمکێکى وەک ڕۆح کە چارەنووسى چەمکەکانى تریش دیاریدەکات. دیارە لەوێدا لەسەر پرسى شارستانییەت ناوەستێت تا بەراوردى بکات بە ڕۆح، کە ئاماژەمان پێ کرد، بەڵکو بۆ زەقکردنەوەى پرسى ئاگایی لاى فرۆید و زەقکردنەوەى پرسى نائاگایی لاى هیگڵ دەگەڕێت، ئەویش لەڕێى لێکدانێکى چڕوپڕى چەمکەکانى ناو هەردوو سیستەمەکەوە.

 ئەوەى لەسەرەتاوە لەنێوان دوو سیستەمدا گرنگە، بینینى وێنە گشتییەکەیانە، یان چەمکە سەرەکییەکانى ناو هەردو سیستەمەکە. واتە ڕۆیشتن لە گشتەوە بۆ بەش، لە وێنەى پانۆرامییەوە بۆ گرتەى بچوک و ناچوونیەک. بۆیە دەتوانین لێرەدا نمونەیەکى گشتى و سادە لەمەڕ پەیوەندیی ئەم دوو سیستەمە، بەتایبەت لەپەیوەند بە چەمکى ئاگایی و نائاگاییەوە بێنینەوە کە لە ژیانى ڕۆژانەمان یان تەمەنماندا ئەزموونیدەکەین: ناهاوکاتییەک لەنێوان ئاگایی ئێمە وەک تاک، و و نائاگایی کۆدا هەیە وەک ڕۆح/شارستانییەت. شتێک لە ژیانى تاکەکەسیی ئێمەدا, ئاگایانە دەردەکەوێت، وەک بەرهەمى ویستى خۆمان، بەڵام بە تێپەڕینى کات تێدەگەین ویستى ئێمە بچوک بووە تێیدا، کۆمەڵێک یاساى سەرووتر ئیشیانکردووە کە یاساکانى سەر بە ڕۆح و کەلتورن. ئەوەى لە کاتى خۆیدا ئاگایانە و ئێستایی دەردەکەوێت بۆ ئێمە، کەمێک دواتر دەبێتە بەشێک لە چالاکییەکانى ڕۆح و کەلتور و هەستدەکەین تووشى جۆرێک لە سەنتەرداماڵین یان لەئاگایی‌داماڵین دێین. ئەم کەلێنە لە ژیانى سوبێکتدا هێند زەقە، تێدەگات ئەو چالاکییانەى بۆ ئەو هاوکاتن، بۆ ڕۆح ناهاوکاتن.